Яд: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
гъ оформление
ЦӀар 2:
[[Файл:Water molecule dimensions.svg|thumb|Цин молекуладин кьадарар]]
[[Файл:Water molecule 3D.svg|thumb|ЗD акунра цин молекула]]
'''Яд''' {{IPA|jad}} ([[гьидроген]]дин [[оксид]]) — экв аквадай жимивилин тегьерда авай, ранггалачир (гъвечӀи кьадарда), ни авачир ва тӀям авачир (нормал ва стандарт шартӀара) химиядин вещество. [[Химиядин формула]]: [[гьидроген|Н]]<sub>2</sub>[[оксиген|O]]. КӀеви гьалда авай циз [[мурк]], жив ва я къирав лугьуда, газдин гьалда лагьайтӀа — [[цин бугъ]] лугьуда. [[Чил (планета)|Ччилин]] ччинин тахминан 71 % цив кьунва ([[океан]]ар, [[гуьл]]ер, [[вир]]ер, [[вацI]]ар, [[мурк]]ар).
 
Хъсан [[Ковалентная алакъа|гзафполяр]] [[цIурурдайди]] я. ТӀебиатдин шартӀара це гьамиша цӀранавай веществояр ава.([[кьелер]], [[газ]]ар).
ЦӀар 9:
 
== Цин жуьреяр ==
Ччиле авай яд пуд асул гьалда жезва - — жими, газдин ва кIевикӀеви, ва жуьреба-жуьре кIалубаркӀалубар къачуз жезва. А кIалубривайкӀалубривай савахтунда сад садахъ галаз къуншивал ийиз жеда : цин бугъни цава авай цифер, [[гуьлуьн яд]]ни [[айсберг]]ар, [[муркIадин гьамбар]]арни ччилин ччина авай[[ВацI|вацIарвацӀар]], ччилин [[яд квай горизонт|яд квай къатар]]. Ци жуьреба-жуьре тIямартӀямар къачуна гзаф веществояр цIуруризцӀуруриз жеда. Цин "«уьмуьрдин чешме"» хьиз важиблувиляй, ам фад-фад жуьреба-жуьре принципралди ччара-ччара типриз пайзава.
 
Арадиз атун, квайбурни кардиз кутун принципдалди:
* [[Хъуьтуьл ял]]ни [[кIеви яд]]  — кальцийдинни и магнийдин катиорин кьадардиз килигна
 
* Молекулдин изотоприз килигна:
** [[Кьезил яд]] (квайбуруз (составдиз) килигна гьакIангьакӀан цив саки кьазва)
** [[Залан яд]] (дейтерийдин
** [[АкьалтIай залан яд]] (тритийдин)
 
* [[УьцIуьтушир яд]]
* [[Марфадин яд]]
* [[Гуьлуьн яд]]
ЦӀар 33:
* [[Юргъдин яд]] а я [[ччинин ятар]]
 
* [[Кьейи яд]]ни [[Чан алай яд]]  — махара дуьшуьш жезвай цин жуьреяр (махарин кIетIенвилеркӀетӀенвилер авай)
* [[Мурк-кIуьд (гьакъикъатда авачир материал)]]
* [[Пак яд]]  — диндин чирвилериз килигна цин хсуси жуьре
* [[Полид]]
* [[Структура хьанвай яд]]  — ччар-ччара [[Псевдоилим|академиктушир теорийра]] кардик кутазвай термин.
 
== Цин химиядин тIварартӀварар ==
Формалдаказ цин са шумуд илимдин жигьетдай дуьз тир [[Химия|химиядинхимиядиндин]]дин тIварартӀварар авайди:
 
Формалдаказ цин са шумуд илимдин жигьетдай дуьз тир [[Химия|химиядин]]дин тIварар авайди:
* Гьдрогендин оксид
* Гьидрогендин гьидрооксид
Строка 50 ⟶ 49 :
 
== Хсусивилер ==
 
=== Физикадин хсусивилер ===
Нормал атмосфер шартIарашартӀара яд жими гьалда жезва.
 
==== Агрегат гьалар ====
Цин пуд агрегат гьал авайди я:
* КIеви КӀеви — [[мурк]]
* Жими  — яд
* Газдин гьалда авай  — [[цин бугъ]]
 
Фазадин диаграммадин элемент - пуд къатан точкаяр:
 
Фазадин диаграммадин элемент - — пуд къатан точкаяр:
 
{| class="wikitable"
ЦӀар 149:
==== Цин изотопдин модификацияр ====
Цин молекулада авай гьидрогендин [[изотоп]]дин типдиз килигна, гуьгъуьнлай авай цин жуьреяр ччар ийизва:
* [[Кьезил яд]] (гьакIангьакӀан цин (хъвадай цин) асул компонент) <math>H_2O</math>.
* [[Залан яд]] ([[Залан яд|дейтерийдин]]) <math>D_2O</math>.
* [[АкьалтIай залан яд]] ([[Тритийдин яд|тритийдин]]) <math>T_2O</math>.
ЦӀар 156:
* дейтерий-протийдин яд <math>DHO</math>
 
ТIебиатдинТӀебиатдин цин къене изотопологрин гьисабнавай молекуляр массаяр, халкьаринарадин SMOW (юкьван молекуляр масса = 18,01528873) ва SLAP (юкьван молекуляр масса = 18,01491202) стандартрив кьадайвал <ref>[http://www1.fips.ru/fips_servl/fips_servlet?DB=RUPAT&rn=6221&DocNumber=2295493&TypeFile=pdf Патент RU 2295493. «Способ и установка для производства лёгкой воды». Соловьев С. П.]</ref>.
 
{| class="wikitable"
|-
! Цин изотополог
! Молекуляр масса
! colspan=2 | Квайбур, г/кг
ЦӀар 215:
|}
 
=== Химиядин кьетIенвилеркьетӀенвилер ===
 
КIвалинКӀвалин температурада яд агъадихъ къалурнавайбурухъ галаз химиядин реакция арадал гъизва::
* актив [[Металлар|металлрихъ]] галаз ([[натрий]], [[калий]], [[кальций]], [[барий]] ва мсб.)
:: <math>\mathsf{2H_2O + 2Na \xrightarrow{\ } 2NaOH + H_2\uparrow}</math>
* [[Гьалогены|гьалогенрихъ]] галаз (фторо, хлор галаз) ва гьалоидарадин галкIурунаргалкӀурунар галаз
:: <math>\mathsf{H_2O + Cl_2 \rightleftarrows \ HCl + HClO}</math>
* [[Кьелер|кьелерихъ]] галаз, зайиф цурувал ва зайиф основание арадиз гъана абурун тамам гидролиз арадиз гъизва
* карбон ва органикатушир цурувилерин ангидридрихъ ва гьалогенангидридрихъ галаз
* актив металлорганикадин галкIурунрихъгалкӀурунрихъ галаз (диэтилцинк, Гринйардин реактивар, метилнатрий и икIикӀ мад)
* актив металлрин ((кальцийдин, натрийдин, литийдин ва мсб.)) [[Карбидар|карбидрихъ]], [[Нитридар|нитридрихъ]], [[Фосфидар|фосфидрихъ]], [[Силанар|силицидрихъ]], [[Гидридар|гидридрихъ]] галаз
* гзаф кьелерихъ галаз, гидратар арадиз гъана
ЦӀар 247:
* {{Книга|заглавие=Вода|автор=Лосев К.С.|издательство=Гидрометеоиздат|год=1989|место=Л.|страниц=272}}
* [[Жорес Медведев]]. ''[http://www.2000.net.ua/c/46033 Какая вода лучше]''
* Гидробионты в самоочищении вод и биогенной миграции элементов. М.: МАКС-Пресс. 2008. 200 с. Предисловие члена-корр. РАН В.  В.  Малахова. (Серия: Наука. Образование. Инновации. Выпуск 9). ISBN 978-5-317-02625-7.
* О некоторых вопросах поддержания качества воды и ее самоочищения // Водные ресурсы. 2005. т. 32. №  3. С. 337—347.
* Андреев В.  Г.  Влияние протонного обменнного взаимодействия на строение молекулы воды и прочность водородной связи. Материалы V Международной конференции «Актуальные проблемы науки в России», Кузнецк 2008, т.3 с.58-62.
 
== Баянар ==