Пруссия: различия между версиями

'''Пруссия''' — Кьулан Европада[[Европа]]да 1525—1947[[1525 йисарайис|1525]]—[[1947 йис]]ара авай вилаятни гьукумат.

Сифтени сифте, Пруссия туькӀуьр хьайи чкадал (къенин [[Урусат]]дин [[Калининград вилаят|Калининград област]]) [[пруссар]] халкь авай. Гьабурун чилел тевтонар атайла кьулухъ, къвез-къведайдивай анал немцар пара жез хьана. Гьа немцари [[Тевтон орден]] тӀвар алай гьукумат туькӀуьрна. 1525-лагьай йисуз а Орден [[Пруссия герцогвал]]диз элкъвена. Гьа чӀавунилай кьулухъ эгечӀзавайди я немцарин халкьдин тарихвилин гьукуматрикай виридалайни къуват авайбурукай садан уьмуьр — Пруссиядин.

1525 й. Альбрехт Бранденбургвиди Тевтон ордендик квай чилериз секуляризаци авурла гьадакай цӀийи гьукумат хьана — Пруссия герцогвал. Вични ам [[Польша]]дин вассал тир. 1578 йисуз Пруссия Гьогьенцоллернар династиядай регентри кьиле тухуз хьана. 1618 й. Пруссия Бранденбургдин курфюрст Иоанн Сигизмундан гъиле хьана. ЦӀийи гьукуматдин тӀвар Пруссия хьана. РагъакӀидай Пруссия Польшадин вассалрикай акъуд авун патал Курфюрствалди Шведрин-полякрин 1655—1661 й. дяведа пай кьуна. 1656 йисуз Лабиау шегьерда Карл Xда ФридрихI IдихъФридрихдихъ галаз договор ктӀуна, РагъакӀидай Пруссия Польшадикай гакъатзавай. 1657 йисузни Польшади вичини а кӀвалах кьабулна.

1701 й. [[Кёнигсберг]]да Фридрих Вильгельмдин хва, [[Бранденбург]]дин курфюрст [[III Фридрих IIIдикай]]дикай Пруссиядин кёнихь хьана Фридрих [[I Фридрих]] тӀвар кьабулна. Фридриха I Фридриха 1713 йисуз кьейила адан чкадал атана цӀийи кёнихь I Фридрих Вильгельм I, Пачагь-солдат тӀвар къазанмиш авур. Гьадан девирдиз пруссиядин армия [[Европа]]да авайбурукай виридалайни зурбади хьана. 1740 - 17861740—1786 йисара Пруссиядин кёнихь II Фридрих II ЧӀехиди тир. Адан чӀавуз Пруссияди пара дявеяр тухузвай. Гьа 1740 йисуз ада эгечӀна [[Австрия]]дихъ галаз дяве, адан провинция [[Силезия]] кьун патал. Дяведин эхирда ада гъалибвал кьуна Австриядивай а чил къакъудна Пруссиядик цӀийи провинция Силезия кутуна. 1756—1763 йисара Пруссия Ирид йисан дяведик квай, гьадани гъалибвал кьуна. Гьа чӀавунилай эгечӀна Пруссия Европадин чӀехи гьукуматрин цӀарцӀе гьатзава.

1786 йисуз II Фридрих II кьейила, цӀийи кёнихь хьана адан хтулдикай — -II Фридрих Вильгьельм II. Адан чӀавуз Пруссия ажуз хьана, [[ЧӀехи Француз инкъилаб]] хьайила Пруссия Австриядихъ галаз Сифте Наполеоназакси[[Наполеон]]азакси коалициядин юкьв хьана. Ахпа Наполеона абур са шумуд сеферда катайла Пруссияди дяве акъвазарна 1795 йисуз [[Базель]]да договор ктӀуна. Кьве йис алатайла, 1797 йисуз ам кьена. ЦӀийи кёнихь адан хцикай хьана. III Фридрих Вильгьельм III тӀвар кьабул авур. Гьамни пара ажуз пачагь хьана. 1806 йисуз ада Наполеоназ ультиматум гайила, 7 йикъалай Наполеон гьахьна Пруссиядиз. Йендани Ауэрштедтда Пруссиядин армия катайла адан кёнихьди договор ктӀуна 1807 йисуз Тильзитда. Гьа договорда Пруссиядикай пара чилер хкатнай. 1813 йисан январдиз а чилер Пруссияди кьулухъ къахчуна. Венадин конгрессда 1814-18151814—1815 Пруссияди вичин чилер (Рейндин Пруссия, [[Вестфалия]], Познаньни[[Познань]]ни Саксониядин[[Саксония]]дин пай) кьулухъ къахчуна.