Кьуьчхуьр: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
ЦӀар 59:
Хуьруь бине кьунвай дуьз тарих гьеле малум туш, амма Кьуьчхуьруьз гзаф девлет авай тарих ава. Им Кьурагь райондин виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Хуьруьн диб «Кьешенг мягьле» тирди гьисабзава. Гуьгъуьнлай, и мягьледихъ мукьвал алай хуьрерин эгьлиярни гилиг хьанвай. Хабардар ксари малумарзавайвал, хуьруьн тIварни гьа куьч хьайибурун куьмекдалди арадал атанвайди я. Кьуьчхуьр иниз кьуд гъвечIи хуьрерин эгьлияр куьч хьунин рекьелди арадал атанвайди я, адан тIварни «Кьудхуьр» ва я «Куьч хьайибурун хуьр» ойконимрикай арадал атун мумкин я. Кьурагь райондин саки вири хуьрериз хьиз Кьуьчхуьруьзни дегь чIавуз къаравулдин минараяр, къелеяр, цлар авайди тир ва хуьруьз анжах варарай гьахьиз жедай. Хуьре къенин йикъалди пуд гьавадин тунвай зурба жуьмя мискIин амукьнава, адан цлан къванерал [[араб чIал]]ал кхьинар ала. Хуьре гьакIни, 20 метр кьакьандал алай тагъдин муьгъ ама. Гьайиф хьи, кьуьчхуьрвияр сувун хуьряй кьулувилиз куьч хьайидилай кьулухъ мискIинни муьгъ къвез-къвез чкIизва.
 
Хуьр вад мягьлейриз пай хьанва: Кьешенг мягьле, Ишахь мягьле, Лакахъ мягьле (Сенгер), ТIула мягьле ва Варазан мягьле. Ирид муькъвер (абурукай 5 тагъдинбур я), 3 мискIинар, 5 пIирер, 5 булахар. Хуьруьн пуд патайни гъвечIи вацIар авахьзава. Хуьруьн 37 майишат гатун чIурал алай, ана абур малдарвилел алахънавай, некIедин магьсулар гьасилзавай. Хуьруьз гзаф гегьенш векьин чкаярни никIер авай, меже квай къацу векьив кьуьчхуьрвийри чпин къуншидал алай хуьрерни таъминарзавай. Кьуьчхуьрвийрин виликан машгъулатрикай рахайтIа, къейд авуна кIанда хьи, итимринни папарин хиве авай буржийрин арада къати сергьят эцигнавай. Залан кIвалахар итимри (цан цун, векьер ягъун, мал-лапаг хуьн, алатар расун) ийизвай, ва папарин хиве кIвалин кIвалахар ва сар михьивун, гьалар авун хьтин крар авай. Калар ацун мадни папарин кIвалахрик акатзавай, амма лапагар ацун ва лапагрин некIедикай ниси гьазур авун итимрин хиве авай кIвалахар тир.
 
[[XIX виш йис]]уз Кьуьчхуьр вири [[Куьре округ]]дихъ галаз [[Урусат империя]]дин гъилик акатзава. Империядик квай чIавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин Куьре округдин [[Котур - Куьредин наибвал]]диз талукь тир. [[Цилинг]] хуьруьхъ галаз Кьуьчхуьруьнжемятдик акатзавай.
 
Археологиядин малуматри, сувавияр дегь заманайрилай инихъ лежбервилелни мардалвилел алахънавайди тестикьарзава. Асул гьисабдалди зулун къацар цазвай. НикIербанвилин, кьвед ва пуд никIин системадин шикилда гьална тур кьуьгъверин никерин тегьер виниз тир. Вири ник миянарзвачир ва вахт-вахтунда ийизвачир, эчIел кьеридиз эчIинзавай. Хуьруьнвийри лежбервиликай гзаф менфят къачузвай, агакьзвачир техилдин магьсулар округдин чIехи бегьерар цазвай хуьрерай къачузвай. Хуьруьн майишат кьулухъ галамай алатрал бинеламиш хьанвай. Накьв расуна яцар кутIуннавай [[туьрез]]ар кардик кутазвай. Яцар — чIугвадай къуват хьиз къуллугъзавай. Халкьдин арада гзаф гегьенш гьатнавай зегьметдин алатар [[дергес]]ар, [[мукал]]ал, [[каца]]яр, [[ругун]]ар, [[кьуьк]]вер, арабаяр, кIарасдин [[пер]]ер тир. [[XIX виш йис|XIX]] - [[XX виш йис]]арилай гатIумна, кьуьчхуьрвийри чпинбурулай мадни къулай, тамам хъсанарнавай урус чешнедин алатар кардик кутаз эгечIнавай. Абурун арада: ракьун куьтен, ракьун ва кIарасдин сасар алай гъелерар, ракьун пер авай. [[XIX виш йис]]ан эхирда урусрин дергесди, тIимил нетижа гудай къулай тушир лезги дергес арадай акъуднавай. Кьуьчхуьрвийри сифте сефер балкIанар кутIуннавай урус тегьердин арабадикай менфят къачуз чирнавай. Урусрихъ галаз мукьва алакъаяр хьайидилай кьулухъ, чкадин адетдин лежбервилин магьсулрик картуфар гилиг хьанвай.
 
[[1937 йис]]уз хуьре садлагьай иридсан мектеб ахъайнавай. Ана мукьвал алай хуьрерин аяларни кIелзавай. [[1935 йис]]уз хуьре колхоз арадал гъанвай. Кьве йисалай кьулухъ и колхоздиз гилан [[Бугъда тепе]] хуьруьн чилерай чилер чара авунай. Къуьлуьн магьсулар цуниз гзаф мублагъ чилер тир. Сувавийри и чилер белгенар хьиз кардик кутазвай ва хъуьтIуьз ана лапагар хуьзвай. [[1957 йис]]уз кьуьчхуьрви Эхмед ина садлагьай кIвал эцигнай. Адан гуьгъуьнаваз муькуьбурни атана ина секин хьанвай. [[1966 йис]]ан чилин зурзунрилай кьулухъ Кьуьчхуьруьн агьалийрин саки вири арандиз, [[Бугъда тепе]]диз куьч хьанвай. Алай чIавуз Бугъда тепейра 300 кьван майишатар ва 716 - далай пара касди уьмуьр гьалзава. Пара кьван кьуьчхуьрвияр [[Дагъустандин ЦIаяр]], [[Дербент]], [[Магьачкъала]], [[Баку]], [[Билиж]] посёлокда уьмуьр гьалзавайди я.