Кьуьчхуьр: различия между версиями
Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки |
|||
ЦӀар 31:
|климат =
|официал чӀал =
|агьалияр =
|сиягьдиз къачур йис = 2002
|къалинвал =
ЦӀар 51:
}}
'''Кьуьчхуьр''' ({{чӀал-ru|Кочхюр}}) — [[Дагъустан]] республикадин [[Кьурагь район]]да авай, саки тунвай хуьр. [[Бугъда тепе]] хуьруьхъ галаз [[Кьуьчхуьруьнсовет|«Кьуьчхуьруьнсовет»]]дик акатзава. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я.
== География ==
Хуьр [[Дагъустан Республика]]дин [[Кьурагь район]]дин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир[[Кьурагь]] хуьрелай 10 км яргъал, инсандин гъил агакь тийир гьуьлуьн дережадилай 2100 метр кьакьанда алай чкадал чка кьунвайди я. Чилерин вири санлай майдан 5000 гектар. Хуьруьн майишатдин мулкарин майдан 4000 гектар, абурукай кьуьгъверар — 400 га, векьин чкаяр — 1 200 га, чIурар — 2500 га.
== Тарих ==
Хуьруь бине кьунвай дуьз тарих гьеле малум туш, амма Кьуьчхуьруьз гзаф девлет авай тарих ава. Им Кьурагь райондин виридалайни дегь хуьрерикай сад я. Хуьруьн диб «Кьешенг мягьле» тирди гьисабзава. Гуьгъуьнлай, и мягьледихъ мукьвал алай хуьрерин эгьлиярни гилиг хьанвай. Хабардар ксари малумарзавайвал, хуьруьн тIварни гьа куьч хьайибурун куьмекдалди арадал атанвайди я. Кьуьчхуьр иниз кьуд гъвечIи хуьрерин эгьлияр куьч хьунин рекьелди арадал атанвайди я, адан тIварни «Кьудхуьр» ва я «Куьч хьайибурун хуьр» ойконимрикай арадал атун мумкин я. Кьурагь райондин саки вири хуьрериз хьиз Кьуьчхуьруьзни дегь чIавуз къаравулдин минараяр, къелеяр, цлар авайди тир ва хуьруьз анжах варарай гьахьиз жедай. Хуьре къенин йикъалди пуд гьавадин тунвай зурба жуьмя мискIин амукьнава, адан цлан къванерал [[араб чIал]]ал кхьинар ала. Хуьре гьакIни, 20 метр кьакьандал алай тагъдин муьгъ ама. Гьайиф хьи, кьуьчхуьрвияр сувун хуьряй кьулувилиз куьч хьайидилай кьулухъ мискIинни муьгъ къвез-къвез чкIизва.
Хуьр вад мягьлейриз пай хьанва: Кьешенг мягьле, Ишахь мягьле, Лакахъ мягьле (Сенгер), ТIула мягьле ва Варазан мягьле. Ирид муькъвер (абурукай 5 тагъдинбур я), 3 мискIинар, 5 пIирер, 5 булахар. Хуьруьн пуд патайни гъвечIи вацIар авахьзава. Хуьруьн 37 майишат гатун чIурал алай, ана абур малдарвилел алахънавай, некIедин магьсулар гьасилзавай. Хуьруьз гзаф гегьенш векьин чкаярни никIер авай, меже квай къацу векьив кьуьчхуьрвийри чпин къуншидал алай хуьрерни таъминарзавай.
[[XIX виш йис]]уз Кьуьчхуьр вири [[Куьре округ]]дихъ галаз [[Урусат империя]]дин гъилик акатзава. Империядик квай чIавуз, хуьр [[Дагъустан вилаят]]дин Куьре округдин [[Котур - Куьредин наибвал]]диз талукь тир. [[Цилинг]] хуьруьхъ галаз Кьуьчхуьруьнжемятдик акатзавай.
[[1937 йис]]уз хуьре садлагьай иридсан мектеб ахъайнавай. Ана мукьвал алай хуьрерин аяларни кIелзавай. [[1935 йис]]уз хуьре колхоз арадал гъанвай. Кьве йисалай кьулухъ и колхоздиз гилан [[Бугъда тепе]] хуьруьн чилерай чилер чара авунай. Къуьлуьн магьсулар цуниз гзаф мублагъ чилер тир. Сувавийри и чилер белгенар хьиз кардик кутазвай ва хъуьтIуьз ана лапагар хуьзвай. [[1957 йис]]уз кьуьчхуьрви Эхмед ина садлагьай кIвал эцигнай. Адан гуьгъуьнаваз муькуьбурни атана ина секин хьанвай. [[1966 йис]]ан чилин зурзунрилай кьулухъ Кьуьчхуьруьн агьалийрин саки вири арандиз, [[Бугъда тепе]]диз куьч хьанвай. Алай чIавуз Бугъда тепейра 300 кьван майишатар ва 716 - далай пара касди уьмуьр гьалзава. Пара кьван кьуьчхуьрвияр [[Дагъустандин ЦIаяр]], [[Дербент]], [[Магьачкъала]], [[Баку]], [[Билиж]] посёлокда уьмуьр гьалзавайди я.
[[Ватандин ЧIеди дяве]] чIавуз фронтдиз 160 кьуьчхуьрви рекье гьатнай. Абурукай 89 кас чпин хайи ватандиз элкъвена хтанвай, амайбурун са пай женгера телеф хьана, муькуь пайни хабар авачиз квахьна.
== Агьалияр ==
[[2002 йис]]ан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 68 касди уьмуьр гьалзавай <ref>[http://flnka.ru/obsh_kuraxskiy_rayon.html Кьурагь район. ФЛНК]</ref>. [[1886 йис]]ан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Кьуьчхуьруьн агьалияр 1 134 кас тир. <ref>[http://www.ethno-kavkaz.narod.ru/koturkyurin1886.html КОТУР-КЮРИНСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.)]</ref>
Алай чIавуз хуьр саки тамамдаказ тунва.
===Тарихдин чинар===
Кьуьчхуьр — [[мазан]]рин, алимрин, устIаррин ва маса зурба ксарин хайи диге я. Кьуьчхуьр Саид, Гьажи Керемали-эфенди (са шумуд йис ам Истамбулдин ва Каирдин университетра кIелзавай, хуьре адаз мавзолей эцигнавайди я), Гьажи Мегьамед-эфенди, Къадир-эфенди, Мирзяли-эфенди (ам чидайбуру, адаз хуш, хъуьтIуьл, иер ван авайди лугьузвай), Фекьи Гьажимет хьтин зурба ксарин тIварар [[Куьре округ]]дин къецепатазни чкIанвай. [[Николай II]] пачагьди гьукум гьалзавай девирда кьуьчхуьруьн устIарар [[Азербайжан]]да ва [[Урусат]]да машгьур хьанвай. Абурун арада Тагьир, Хидир, Мирземегьамед, Латиф хьтин чинар ава. Тагьир буба чIехи [[меценат]] хьиз машгуьр хьанвай: вичин такьатралди ада [[Баку]] шегьердай улубар хканвай ва Кьуьчхуьрни [[Гелхен]] хуьрера медресеяр ахъайнавай. Гьа а чIавуз ирид хуьруьн [[урядник]]виле кьуьчхуьрви Улушан кIвалахзавай. Хуьрун, халкьдин арада чирвилер, илим чукIурдай садлагьай кас Гьажимурад тирди гьисабиз жеда. Ада муаллимвилин семинар акьалтIарна, [[1912 йис]]уз Кьурагьда ахъа хьанвай урус мектбеда кIвалахзавай. Гъуьгъуьнлай йисара ада вичин кIвалах [[Дербент]] шегьерда давамарнавай ва вири хуьруьнвийрин арадай [[Ленинан Орден]]диз лайхвилер авай садлагьай кас хьанвай.
И хуьре зурба тIвар-ван авай мазан, зари, бунтарин иштиракдар [[Кьуьчхуьр Саид]]а уьмуьр гьалзавай. Ам лезги ва дагъустандин литературадин классик я. Адан маниярни чIалар гилани виридан мецерал ала ва вилик хьиз къенин юкъузни важибвал кваз я.
* [[Кьуьчхуьр Саид]] — тIвар-ван авай лезги мазан ва зари.
* Гьажи Керемали-эфенди — [[араб чIал]]анни ислам диндин алим, чирвилер чукIурдай кас.
* Гьажи Мегьамед-эфенди — араб чIаланни ислам диндин алим, чирвилер чукIурдай кас.
* Къадир-эфенди — араб чIаланни ислам диндин алим, чирвилер чукIурдай кас.
* Мирзяли-эфенди — араб чIаланни ислам диндин алим, чирвилер чукIурдай кас.
* Фекьи Гьажимет — араб чIаланни ислам диндин алим, чирвилер чукIурдай кас.кас.
===Алай девирдин чинар===
<!-- * Агъабек Исмаилов - Бакинский нефтяник, кавалер ордена Ленина.
* Селминат Гьасанова- кавалер ордена Трудового Красного Знамени, делегат XXV съезда ЦК КПСС.
* Шейх Ислам - известный в Кюринском округе религиозный деятель.
* Абдукерим Агьмедов - работал инструктором Дагобкома КПСС в 1941-45 гг.
* Агьмад Латифов - работал прокурором Курахского, Докузпаринского и Магарамкентского районов.
* Шамсудин Агьмедов - работал 2-м секретарем Агульского, 1-м секретарем Хивского райкомов КПСС, председателем Курахского райисполкома.
* Зара Латифова - работала министром пищевой промышленности, соцобеспечения Дагестана, завотделом Дагобкома КПСС, председателем Магарамкентского * райисполкома и 1-м секретарем Магарамкентского райкома КПСС. Сейчас помощник ректора Северо-Кавказской правовой академии.
* Улушан Муталибов - заместитель главы администрации г. Каспийск, кавалер ордена-медали второй степени «За заслуги перед Отечеством».
* Гуьлбике Велимедова - работала председателем поселкового Совета Дагогни.
* Нурудин Агьмедов - работал зам. зав. Отдела обкома КПСС.
* Гьемзет Ляметов - заслуженный нефтяник Туркменской ССР.
* Гьажиагьмед Кочхюрский - член Кюринского ревкома.
* Тажидин Ашурбегов - профессор Дагмедакадемии.
* Миязуллагь Мурадов - кандидат технических наук, ДГТУ.
* Алимегьамед Бабаев- кандидат исторических наук, ДГУ.
* Али Бабаев - работал генеральным директором БТИ РД, заместителем министра ЖКХ ДАССР, сейчас 1-й замест. ген.директора БТИ РД, заслуженный строитель РФ и РД.
* Мегьамед Бабаев - кандидат экономических наук.
* Гьабибулагь Исаев - кандидат физико-математических наук.
* Марат Мурадов - кандидат технических наук.
* Загьидат Байрамова - работала председателем сельСовета.
* Султали Къарибов - работал нач. милиции Докузпаринского РОВД.
* Талиб Бабаев - работал нач. милиции Агульского района.
* Хийирбег Бабаев — работал директором Лезгинского госмуздрамтеатра.
* Айдунбег Камилов - заслуженный артист Дагестана, диктор, певец.
* Салман Салманов - кавалер ордена Трудового Красного Знамени, капитан корабля рыбного флота РД.
* Рагьман Шабанов - работал военкомом Сулейман-Стальского района.
* АбдулмутIалиб МутШалибов - заслуженный учитель РД.
* Тегьмез Ляметов - заслуженный учитель РД.
* Гуьллера Камилова - главный редактор редакции национальных передач на РГВК «Дагестан»
* Фаик Агамов - инспектор по технадзору в аппарате уполномоченного представительства Президента РФ Северо-Западного округа.
* Гуьлмет Гуьлметов - полковник ФСБ
* Велихан Велиханов - заслуженный энергетик РФ и РД. Эльбрус Джабраилов - работал начальником БТИ г. Дагогни. Алимет Алиметов - поэт.
▲==ТIвар-ван авай хуьруьнвияр==
* Агъаширин Камилов - заслуженный работник культуры РД. Магомед Гасанов - председатель судей г. Дербент.
* Султанагьмед Гьажиев - работал главным художником стекольного завода Дагогни, автор документальных фильмов.
* Юсуф Гуьлмегьамедов — директор школы искусств г. Дагогни. Казибег Курбанов - директор школы искусств сел. Касумкент-->
== Баянар ==
| |||