|
| сятдин чӀул = +1
}}
'''Италия''' (тамам тІвартӀвар — '''Италиядин Республика''' ({{lang-it|Repubblica Italiana}}) — Европадин кьибле пата авай гьукумат.
=== Регионар ===
{{Image label begin|image=Italie par régions sans noms.svg|width={{{width|450}}}|float={{{float|right}}}}}
{{Image label small|x=0.81|y=0.69|scale={{{width|450}}}|text=[[Апулия]]}}
{{Image label small|x=0.51|y=0.12|scale={{{width|450}}}|text=[[Фриули-Венеция-Джулия|''Фриули- <br /> Венеция- <br /> Джулия'']]}}
{{Image label small|x=0.05|y=0.17|scale={{{width|450}}}|text=[[Валле-д’Аоста|''Валле- <br /> д’Аоста'']]}}
{{Image label small|x=0.36|y=0.10|scale={{{width|450}}}|text=[[Трентино — Альто-Адидже/Зюдтироль|''Трентино - — <br /> Альто- <br /> Адидже'']]}}
{{Image label small|x=0.43|y=0.20|scale={{{width|450}}}|text=[[Венето]]}}
{{Image label small|x=0.22|y=0.20|scale={{{width|450}}}|text=[[Ломбардия]]}}
|}
<!-- == Кьиспес ==
{{main|Италиядин кьиспес}}
[[Файл:Italy 1494 v2.png|thumb|right|Италия 1494 йиса]]
Дегь чІаварачӀавара Италиядин чилел алай халкьар: [[этрускар]], [[лигурар]], [[венеттар]], [[галлар]], [[ретар]], [[латинар]]. 8-лагьай вишйиса чи эрадилай вилик [[Дегь Рим|Рим гьукуматдик]] кьил кутуна. Къвез-къведайдивай 5-лагьай вишйисалди Рима вири Апеннинар къачуна.
4-лагьай виш йиса Италиядиз кефер патай германар гьахьиз эгечІнаэгечӀна. 410 йиса абуру Рим къачуна. 488 йиса Дегь Риман кьиспес куьтягь хьана. А чІаварачӀавара Римдал къуват кьуна Риман Папади. Гьа чІаварилайчӀаварилай 19-лагьай вишйисалди Италия цкІенвайцкӀенвай гьукумат тир. 1860 йиса [[Гарибальди]]ди эгечІнаэгечӀна Италия кІватІкӀватӀ ийиз.
1915-лагьай йиса Италияди [[Австро-Венгрия]]диз дяве гана Дуьньядин Садлагьай дяведик вичин пай кутуна. 1922-лагьай йиса Италияда [[Бенито Муссолини]]ди къуват кьуна. Адан девирда гьукумат Дуьньядин Кьведлагьай дяведик квай [[Германия]]дин патал.
== Экономика ==
[[Файл:TrivelleRagusaS1.jpg|thumb|left|Рагузада нафт акъуддай саягъ]]
Италия дуьньядин виридалайни девлет авай гьукуматрик ква. Адан йисан бюджет 960 млрд $ я (5-лагьай чка дуьньяда). Гьукуматдин кефер пата хъсандиказ агалкьнава индустрия, кьибле пата — хуьруьн кІвалахаркӀвалахар. Ина акъудзава маншинар, синтетикадикай зтІарзтӀар, чухур, ниси, пекер ва маса зтІарзтӀар. Италия — пекерин мода гудай виридалайни вилик гвай гьукумат я дуьньяда. И бинедалди абуру бюджет пара кІевизкӀевиз ацІурзаваацӀурзава. Мадни Италиядиз пара туристар къвезва. Рим, Флоренция, Милан, Неаполь, Венецияни маса шегьерра абуруз машгъур пара чкаяр ава — кІвалеркӀвалер, паруяр, къелеяр, суваяр, гьар жуьре монументарни шикилар.
Исятда Италиядин экономикадин виридалайни ажуз пад финансар я. Гьукуматдихъ еке дефицит ава, экономика пара яваш вилик физва. Гьукуматдин кефер пад девлетлу ятІаятӀа кьибле пад кесиб я. Ана пуд сефер пара кІвалахкӀвалах авачирвал авайди я. Эхиримжи чІаварачӀавара Италиядиз Африкадин кесиб гьукуматрай пара ксар къвезва кІвалахкӀвалах патал.
== Ксар ==
2008 йиса Италияда 60 млн кас хцабна. Европадин галкIдагалкӀда ксарин кьадардал 4-лагьай чка кьазва. Дуьньяда 23-лагьай чкадал ала. 1 кв км-дал 199,2 кас яшамиш жезва — ЕврогалкIдаЕврогалкӀда 5-лагьай чкадал ала. Виридалайни пара ксар Италиядин кефер пата ава. Ана гьукуматдин са пай яшамиш жезва. Абурукай виридалайни пара ксар авай чилер [[Кампания]], [[Ломбардия]], [[Лигурия]] я - — ана са км²дал 300 касдилай пара яшамиш жезва.
[[Файл:Vittorio Emanuele II ritratto.jpg|thumb|Италиядин паччагь Виторио Эмануэль ІІ]]
Лап пара ксар Неапольда ава — ана 1 км²да 2531 ксар ава. Сувавилин чкайра ксар акьван пара авач. Ина 1 км²да 35 кас ава. Дуьньядин Сифте дяве куьтягь хьайила Италиядин экономика вилик фена. Гьавиляй пара ксар хуьрерай шегьерриз фена. А чІаварачӀавара Италия кесиб гьукумат тир, анай ксар дуьньядин маса патариз къазанмишар ийиз физвай. Гьи дяве куьтягь хьайила эгечІнавайэгечӀнавай экономикадин хкажун патал ксар гьукуматдай экъечIунэкъечӀун акъвазар хьана. Гьич маса гьукуматрай ксар Италиядиз къвез эгечІнаэгечӀна.
1970-йисаралди гьукуматда ксар хадайвал кьакьан яз амукьна. Ахпа хадайвал ават ийиз эгечІнаэгечӀна. СакІусСакӀус чІавунилайчӀавунилай хадайвал рекьирвилелай гъвечIигъвечӀи хьана. 2008 йисуз гьар вадлагьай итал 65 йисалай чӀехи тир<ref>{{cite web|url=http://epp.eurostat.ec.europa.eu/cache/ITY_OFFPUB/KS-SF-08-072/EN/KS-SF-08-072-EN.PDF|title=Ageing characterises the demographic perspectives of the European societies - Issue number 72/2008|author=[[EUROSTAT]]|accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HDM3bx|archivedate=2011-08-21}}</ref>. 2000-лагьай йисара хадайвал еке хьана<ref>{{it icon}} {{cite web|url=http://demo.istat.it/altridati/indicatori/2008/Tab_1.pdf|title=Crude birth rates, mortality rates and marriage rates 2005-2008|author=[[Istituto Nazionale di Statistica|ISTAT]]|accessdate=|archiveurl=http://www.webcitation.org/616HDoLE0|archivedate=2011-08-21}}</ref>.
{| class="wikitable"
|}
=== ЧІалЧӀал ===
Италиядин тамам чІалчӀал итал я. Ам индо-европадин хизандин руман кІватІалдиккӀватӀалдик квайди я. ЧІалЧӀал пай жезва гьар жуьре нугъатрал. Вири нугъатар кІватІнавакӀватӀнава Вини, Юкьванни Агъа нугъатрин кІватІалракӀватӀалра. Итал чІалахъчӀалахъ галаз са чкадал ала гьар жуьре регионра маса чІаларчӀалар. ГьакІГьакӀ хьана, [[Больцано]]дани [[Агъа Тироль]]да немцарин чІалахъчӀалахъ тамам статус ава. Триестдани Горицияда словен чІалахъчӀалахъ тамам статус ава. Аостада франк чІалахъчӀалахъ тамам статус ава.
== Культура ==
Италиядин чІехичӀехи дамах адан культура я. Италар виридалайни чІехичӀехи культура авай халкьарик ква дуьньядин. Еке чка кьазва архитектуради. Ина ава вири дуьньядиз чидай кІвалеркӀвалер — [[Колизей]], Пизан къеле ва амайбур. Виридалайни тІвартӀвар-ван алай зарияр я Данте Алигйерини Петрарка. Италиядин тІуьнарнитӀуьнарни пара тІвартӀвар-ван алайди я дуьньяда, чІехичӀехи пай пастани пицца паталди. Ихьтин лап чІехичӀехи тІвартӀвар-ван алай ксар, [[Леонардо да Винчи]], [[Микеланджело]], [[Рафаэль]] хьиз вири дуьньядиз чида. Миланда ава дуьньядин операдин юкьв — театр [[Ла Скала]].-->
== Шикилар ==
| 