|
| сятдин чӀул = +1
| телефондин код = 06
| почтунин индекс = 00100 (generico), 00121 — 00199
| автомобилдин код =
| Код ОКАТО =
| commonscat = Rome
}}
'''Рим''' ({{lang-it|Roma}}) — [[Италия]]дин кьилин шегьер, [[Рим провинция]]дин ва [[Лацио]] областьдин административ юкь. [[Тибр вацӀ]]ал чка кьунва.
Дуьньядин виридалай цӀуру шегьеррикай сад, [[Рум империя]]дин дегь кьилин шегьер. Гьеле дегь чӀавара (ч. э. III виш йис) Римдиз «Гьамишан» ({{lang-la|Roma Aeterna}}) тӀвар эцигнай. И тӀвар кьунвайбурун садлагьайди римжув зари [[Альбий Тибулл]] (ч.э. I виш йис) тир, вичин кьведлагьай [[элегия]]да.
== Тарих ==
[[Рум империя]]дин кьилин шегьер — Рим дуьньядин виридалай дегь чӀаван шегьеррин сиягьда авайди я.
=== Пачагь бере ===
Виридалай гегьенш кьисадиз килигна, [[Альба-Лонга]] шегьердин пачагьдин [[Рея Сильвия]] рушахъай ва [[Марс]]дин гъуцахъай хайи [[Ромул ва Рем]] стхаяр, Тибр вацӀун къерехдал чӀехи хьанвай. Альба — -Лонга шегьердин тахтунал гьахъ авай гьаким — чпин чӀехи буба Нумитор малумарна, [[Ромул ва Рем]] колонияррин бине эцигун паталай Тибр вацӀал элкъвена хтанвай. Ахпа стхайрин арада къал гьатнай, Ромулди вичин стха Рем рекъинай ва [[Палатина]] кӀунтӀал кӀеви авунвай яшамиш жезвай чкадин бине кутунвай. [[Ч. э. в. I виш йис]]уз, Римдин бине эцигунин са шумуд тарих гьисабнай, виридалай чирвал авай тарих — [[ч. э. в. 753 йис]]ан 21 апрель я<ref name="lonely planet">{{cite web|title=Rome: Pre-20th-Century History|url=http://www.lonelyplanet.com/worldguide/italy/rome/history|work=[[Lonely Planet]]|accessdate=2008-й йисан 4 июль}}</ref>.
Ромул Римдин садлагьай пачагь хьиз физва. Вири санал римдин тарихда [[ирид пачагь]]ри гьакимвал ийизвай. Сервий Туллий пачагь адет яз Сервийдин цал эцигнай кас хьиз гьисабзава. Пачагьри кьиливал йизвай чӀавуз Римда садлагьай капӀ-тӀят кӀвалер ва клисаяр арадал къвез эгечӀнай, абурун арада Вестадин капӀ-тӀят кӀвал ва Янусдин капӀ-тӀят кӀвал.
Гзаф вахтунда шегьер Сервий цлан сергьяртрин къене авай. Гьукуматдин гегьенш хьунин финифда, Рим ва ам адан Италияда авай колониярихъ ва яргъара авай провинцияррихъ галаз гилигзавай пара кьван рекьер туькӀуьрнай.
[[Файл:Julius Caesar - Illustration from Cassell's History of England - Century Edition - published circa 1902.jpg|150px|thumb|right|Юлий Цезарь.]]
Римдин юкьван майдан, Квиринал ва Палатин кӀунтӀарин арада чка кьунвай, [[Форум]] тӀвар авай дугун я. Инлай пара метлеб авай куьчеяр гьарнихъ физвай, мисал паталай, Римдин виридалай пак тир чкадиз [[Юпитер Копитолийдин капӀ-тӀят кӀвал]]из тухузвай ''Пак рехъ'' куьче. Шегьердин къене пата авай маса пара метлеб авай майдан Тибр вацӀун къерехдал алай малар маса гузвай базар — Яцран форум тир, ам шегьердин савдавилин чкада виридалай пара инсанрин гьерекат авай чкада авайди тир. Адан мукьвал, амма шегьердин цлан къеце пата салан мейвайрин базар аваз тир.
Республикадин Римда авай [[капӀ-тӀят кӀвал]]ерин ва клисайрин кьадар рим халкьдин диндин кӀевивал субутарзава. Шегьердин гьар пӀипӀе зурба пак чкаяр гилани акваз жеда. ГьакӀни шегьерда, [[ч. э. в. 496 йис]]уз эцигнавай дегь Ceres, Libera, Libera триададин капӀ-тӀят кӀвал ава.
Республикадин Римдин чӀавуз римвидин гьакъикъи акьул, вичин пул — мулкар гзафарун паталай абур менфят авай рекьиз ттун, патаз кӀвалахзавай. Пул кьенят авун паталай ужуз материалрикай гзаф гьавайрин кӀвалер эцигзавай. Идахъай, кӀвалерин багьавал, шегьердин санитариядин ва умуми усал гьал, шегьердин агьалидин шикаятрин себеб хьана.
Рим гьукуматдин чӀехи хьайивиляй шегьерда чӀехи масакӀавилер арадал акъатнай, гьа чӀавуз ам зурба империядин кьилин шегьер тир. [[Цезарь]] ва [[Август]] гьукумдал къведалди [[Луций Сулла]]ди Римдин [[померий]] гегьеншариз ва [[Гней Помпей]]ди цӀийи дараматар эцигиз эгечӀнавай<ref>{{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/dna/h2g2/A531767 |work=h2g2 |title=Julius Caesar – Roman Dictator |publisher=British Broadcasting Company |accessdate=3 February 2010}}</ref>. Тибр вацӀун ва Аппий аллеядин яргъивилихъди арадал атанвай цӀийи гъвечӀи шегьерар Рим шегьердик кутуна абурукай шегьердин юриствилин чкаяр авун чара авачиз тир. Анжах и рекьелди шегьерда уьмуьр гьалунин гьаларин дережа хкаж жедай.
=== Империявилин Рим ===
[[Файл:Vexilloid of the Roman Empire.svg|150px|thumb|right|Рум империядин пайдах.]]
[[Гай Юлий Цезарь]]ди вичин тӀварцихъ галай [[сенат]]дин цӀийи дарамат туькӀуьрзава ва форумдин рагъакӀидай пата зурба [[базилика]]диз бине кутазва. [[Марс никӀ]]е, халкьдиз ва диндиз талукь тир дараматар эцигун паталай, майдан арадал гъун ва форумдин мукьув галай цӀуру шегьер цӀийи Марс никӀедихъ галаз гилигун фикир Юлий Цезарьдинди тир. Адан садлагьай фикирди, Марс никӀе эцигнай хкягъунар чӀавуз ванер гудай [[Саепта Юлио]] портда, чара жугъурна, адан кьведлагьай фикир — юкьван капӀ — -тӀят кӀвалин къвалара тӀебии тушир майданар эцигун тир. Юлий Цезарьди, юкь [[Венера — Улу — бубадин капӀ — тӀят кӀвал]] хьйи, Юлий Цезарьдин форум туькӀуьрнай. Юлий Цезарьдин тамам планар, [[14 мягьледин шегьер]]дин бине эцигай, [[Октавиан Август]]ди бегьемарнай. Гьа чӀавалай Римди кӀеви шегьердин хесет квадарнай, Сервий цлан къен пад тамамвилелди дараматар — кӀвалер эцигна ацӀанвай ва къецихъ галай мулкар шегьердик акатзава.
Рим форумда, [[Юлийдин курия]] ва базиликадилай гъейри, Августди гьакӀни шегьердин юкьван пата инсанар кӀватӀ жезвай ростраяр эцигнай. Юлий Цезарьдин форумдин мукьув [[Августдин форум]] арадал атана ва адан патав Кьисас къахчудай Марсдин капӀ-тӀят кӀвал туькӀуьр хъувунай, квел шегьердин юкь Марс никӀихъ галаз гилигуниз цӀийи кам вегьенай. ГьакӀни, къенин йкъал кьван сагъдиз амукьнай [[Пантеон]] эцигнай.
Нерона гьукум кьле тухузвай чӀавуз Римда «чӀехи цӀай кьун» хьанвай<ref>{{cite web|url=http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/journals/CJ/42/4/Nero_Fiddled*.html |title=University of Chicago |publisher=Penelope.uchicago.edu |accessdate=2010-й йисан 3 февраль}}</ref>. И цӀаю кьунин нетижада шегьердин цӀукьуд мягьледикай цӀуд мягьле барбатӀ хьанвай. Шегьер цӀийи кьиляр гуьнгуьна кухтунвай, и сеферда мадни иер амма Флавияр династия кьилик галаз. ЦӀийиз ттунвай полициявилин хесетдин тедбирри, куьчейрин тегьер масакӀа хъийизва. Хуш акунар авай цӀийи кӀвалер эцигиз гатӀунай ва Веспасианан къарардив гьар кӀвалихъ гъвечӀи сегьне хьтин чка гилигун мажбури тир, ивиляй куьчейри ахъа галереярин акунар къачузвай. ЦӀай кьурла къулухъ шегьерда амукьнавай ичӀи чкайра гьейбат авай дараматар эцигзавай. Палатиндинни Эсквилиндин арада авай дугунда [[Колизей]] арадал атанвай ва адан къвалара къуллугъдиз талукь тир дараматар.
Виликан императоррин крар туькӀвейвилелди Траяна кьилиз акъудзава. Ада Марс ник ва шегьерда авай императорвилин майданар тамамвилелди гилигзава ва арадал [[Траянан форум]] къвезва. И форумдин къене вириниз тӀвар — ван авай [[Траянан стун]] эцигзава<ref>{{cite web|url=http://www.roman-glory.com/03-05-09|title=Последний великий завоеватель: Траян и Дакийские войны|author=Goldsworthy A. K.|date=2007-й йисан 27 март|lang=ru|accessdate=2012-10-21}}</ref>.
117—138 йисара Адриана гьукумвал тухузвай чӀавуз, ада Венерадин ва Ромадин капӀ — -тӀят кӀвал эцигнай. Тибр вацӀун муькуь пата Адриана вичиз, гилалди [[Пак Малаикдин къеле]] хьиз амукьнавай, мавзолей туькӀуьрнай ва гьа чӀавузни цӀийи цирк эцигнай. Императорри активдаказ пара гьейбат авай [[терм]]рин (виридаз талукь тир гьамамар) эцигунар тухузвай.
Са тӀимил геж, Рим империядин гьалар четин хьайивиляй, дараматрин эцигунин кӀвалахар акъвазарнай. Къеце патай хата гьисс авунвай римдин императорри, III виш йисан эхирда Аврелиандин цал, эцигнай. И цла гегьенш хьанвай Рим шегьерни Тибр вацӀун муькуь пата авай чилер тамамдаказ кьунвай. [[IV виш йис]]уз христианрин капӀ — -тӀят кӀвалерин ва клисайрин эцигунар эгечӀнай.
Империядин залан вахтар [[V виш йис]]уз эгечӀнай. [[410 йис]]уз [[вестготар|вестготрин]] регьбер [[Аларих]]ди вичин къушунрихъ галаз Рим куьна тарашнай. [[476 йис]]уз шегьер регьим авачирвилелди [[вандалар|вандалри]] тарашнай<ref>[[Айзек Азимов]]. ''Asimov’s Chronology of the World.'' Harper Collins, 1989. p. 110.</ref>.
[[Файл:Seven Hills of Rome-ru.svg|thumb|border|270px|right|Римдин кӀунтӀар ва [[Сервий Туллийдин цал]]]]
{{main|Римдин кӀунтӀар}}
Римдин, Тибр вацӀун чапла къерехда, [[Тиррен гьуьл]]елай 25 км яргъал ва акьванни [[Апеннин сувар]]илай яргъала, Апеннин сувар гьуьл патаз агъуз эвичӀзавай дугунда бине эцигнай.
Юкьван Италиядин Лацио областда чка кьунва. Европадин маса шегьерилай тафават аваз яз, Римда шегьердин дараматар авай чкадин майданди шегьердин къенепатан цӀарцӀин умуми майдандин кьудай са пай кьунва.
Виш йисарин къене патав гвай уьленар галай ва хуьруьн майишатриз виже текъвер областяр вичик кутунай Рим шегьердин майдан 1507 км² я, гьакӀни Италиядин виридалай чӀехи шегьер я ва Европадин чӀехи кьилин шегьеррикай сад яз гьисабзава.
Рим гьегьенш жезвай ва вилик физвай чилериз геологиядин къетӀен туькӀуьрун хас я: гьар патай, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай Лацио вулканди ва Албан сувари, кеферни рагъакӀидай патай Монти Сабатини вулкандин регионди, элкъвена кьунвайвиляй, винел шегьерди чка кьунвай кӀунтӀарин чӀехи пай вулкандин жинсерикай арадал атанвайди я.
Римдин майданда тӀебиятдин са шумуд ландшафтар ва экологиядин характеристикаяр хкягъиз жеда: сувар ва кӀунтӀар (абурун къене [[ирид кӀунтӀ]]), кьулувалар, вацӀар (Тибр), уьленар, вирер (Браччано ва Мартигнано), къумадин пляж (Лидо-ди-Остия), Тиррен гьуьл.
Сейсмиквал: 3 зона (агъа дережадин сейсмиквал)<ref>{{cite book |last1=Ravaglioli |first1=Armando |title=Roma anno 2750 ab Urbe condita |publisher=Tascabili Economici Newton |year=1997 |location=Рим |language=it |isbn=88-8183-670-X}}</ref>.
=== Климат ===
Римдиз, хъуьтуьл ва кьеж квай кьуьд ва чими кьурагь гад галай [[аравилин гьуьлуьн климат]] хас я.<ref>{{cite web|url=http://koeppen-geiger.vu-wien.ac.at/|title=World Map of Köppen−Geiger Climate Classification}}</ref>.
Ийкъан къене, йисан юкьван температура, нисинихъ — 20 °C ва йифиз — 10 °C. Виридалай къайи гьер (январь) вацра, юкьван температура, нисинихъ — 12 °C ва йифиз — 3 °C туькӀуьрзава. Чими — чиле (июль) ва пахун (август) варцара, юкьван температура, нисинихъ — 30 °C ва йифиз — 18 °C туькӀуьрзава.
Нисинихъ — 12,5 °C ва йифиз — 3,6° юкьван температура галаз, виридалай къайи варцар — фундукӀ (декабрь), гьер (январь) ва эхен (февраль) я. Адет яз живер кьеридиз къвазва, амма гьар йисуз куьруь вахтунин живер къвазвайди я, живедин маргъалар галачиз<ref>{{cite web|url=http://www.meteo-net.it/articoli/storiconeve.aspx|title=Storia della neve a Roma|accessdate=16 February 2012}}</ref>.
Гьавадин юкьван гекъигунин ламувал 75 % туькӀуьрзава, чиле (июль) ва цӀехуьл (ноябрь) варцара гьавадин ламувал 72-77 % арайра юзурзава. Гьуьлуьн цин температура эхен (февраль) ва ибне (март) варцарин агъа дережадин 13 °C — дилай, пахун (август) вацран 24 °C максимумдал кьван юзурзава<ref name=ServizioMeteorologico3>[http://clima.meteoam.it/AtlanteClimatico/pdf/(235)Roma%20Urbe.pdf Tabelle climatiche 1971—2000 della stazione meteorologica di Roma-Urbe Ponente dall’Atlante Climatico 1971—2000] — Servizio Meteorologico dell’Aeronautica Militare</ref>.
{{Чкайрин климат
Август императорди гьукум тухузвай чӀавуз, Рим тахминан са миллион кас агьалидив дуьньяда виридалай чӀехи шегьер тир (гьа чӀавуз Рим, 1919 йисан Лондондив гекъигиз жедай, гьи чӀавуз [[Лондон]] дуьньяда виридалай зурба шегьер тир)<ref>N.Morley, ''Metropolis and Hinterland'' (Cambridge, 1996) 33-9</ref><ref>Duiker, 2001. page 149.</ref><ref>[http://www.highbeam.com/doc/1G1-20586744.html ''Abstrat of'' The population of ancient Rome.] by Glenn R. Storey. HighBeam Research. Written 1997-12-1. Retrieved 2007-4-22.</ref><ref>[http://penelope.uchicago.edu/Thayer/E/Roman/Texts/secondary/journals/CP/29/2/Population_of_Rome*.html#note6 The Population of Rome] by Whitney J. Oates. Originally published in ''Classical Philology''. Vol. 29, No. 2 (April 1934), pp101-116. Retrieved 2007-4-22.</ref>.
РагъакӀидай Рим империя чкӀайла кьулухъ, шегьердин агьали 50.000 кас кьван агъуз хьана ва Реннесанс девирдалди агъуз жез давамарзавай.<ref>P. Llewellyn, ''Rome in the Dark Ages'' (London 1993), p. 97.</ref>. 1870 йисуз Рим Италия корольвалдин кьилин шегьер хьайила, шегьердин агьали 200.000 касдилай 600.000 касдал кьван фаддаказ гзаф хьанвай. Дуьньядин садлагьай дяведин дехьненлай, [[Бенито Муссолини|Муссолини]] вичин фашиствилин режим гваз, агьалидин акьалтӀай чӀехи гзаф хьун виликамаз чараяр акуна алудиз алакьнавайтӀани, адавай 1930-й йисара агьалидин 1.000.000 касдал кьван хкаж хьунин вилик пад атӀуз хьанач. Дуьнядин кьведлагьай дяведилай кьулухъ, агьалидин гзаф хьун мадни давам хьанва, идан себеб дяведилай кьулухъ хьайи экономикадин зарбдиз хкаж хьун тир. ГьакӀни, 1950 — -й ва 1960 — -й йисара дараматар эцигунин крарин дережа хкаж хьун, шегьердин къваларив пара кьадарда гъвечӀи шегьервилин яшамиш жезвай чкайрин арадал атунин себеб хьанвай.
2010-й йисан юкьвара шегьердин виче 2.754.440 кас яшамиш жезвай, чӀехи Римда (яни къваларив галай гъвечӀи шегьеррихъ галаз) — 4,2 миллион кас. Агьалидин къалинвал — 800 кас./км² (2010 йисан къиметар). Тамам яшдихъ агакь тавунвай (18 — -дилай агъуз) жегьилрин пай 17 % тир, пенсионеррин пай 20,76 %. Римвидин уьмуьрдин юкьван яргъивал 43 йис я<ref>{{cite web|url=http://demo.istat.it/bil2007/index.html |title=Statistiche demografiche ISTAT |publisher=Demo.istat.it |accessdate=3 February 2010}}</ref>.
===== Этник группаяр =====
[[ISTAT]]ди гузвай статистикадин эхиримжи малуматриз килигна, агьалидин 9,5 % испанвияр туш<ref>{{cite web|url=http://demo.istat.it/str2009/index.html |title=Statistiche demografiche ISTAT |publisher=Demo.istat.it |accessdate=30 January 2011}}</ref>. Иммигрантрин зур пай асулдай европавияр я (асул гьисабдалди [[румынар]], [[полякар]], [[украинар]], [[албанар]]), ва вири санлай къачурла абур 131 118 кас ва я им вири агьалидин 4,7 % я. Амай 4,8 % асулдай европааияр тушир халкьар я (асул гьисабдалди [[филлипинвияр]] — 26 933 кас, [[бенгалар]] — 12 154 кас, [[перуанар]] — 10 530 кас ва [[китайвияр]] — 10283 кас).
[[Эсквилин]] кӀунтӀал алай Термини ракьун рекьин вокзалдин мукьув галай мягьлеяр, иммигрантрин мягьлейриз элкъвена, гила Китай — мягьле хьиз физва, амма китайвийрилай гъейри ина 100 кьван уьлквейрин ватанэгьлияр амукьзава. Им вилик фенвай чӀехи савдавилин районрикай я, маса халкьарин тӀуьнрин цӀудралди ресторанар ава; 1300 пекер маса гудай туьквенар ава, абурукай 800 туьквен китайвийринди я, 300 маса иммигрантрин, амай 200 — ни итальянвийриз талукь я.
Шегьердин къерехра къанундив кьур тавур пунара трейлерра [[цыганар]] амукьзава.
===== Дин =====
[[Файл:Vatikan Kolonaden Petersdom.jpg|thumb|900px|centre|Пак Пётрдин майдан Ватиканда]]
Италиядин маса патара хьиз Римдин асул дин [[рим-католицизм]] я. Виш йисарин къене Рим и диндин ва зияратдин чӀехи метлеб авай юкь тир. Римдиз християнар къведалди, [[дегь-римдин дин]] инин асул дин тир. Гьа чӀавуз римэгьлияр [[римвийрин гъуцар|гъуцариз]] агъазавай. Абурун виридалай асул гъуц — Юпитер тир, метлебвиляй гуьгъуьнин гъуцар: дяведин гъуц Марс, Римдин бине кутунвай гъуцар Ромула ва Рем стхаяр тир ва мсб. ГьакӀни Рим са шумуд чинебан ибадатар арадал гъанвай къул тир, абурукай сад [[Митрардин Мистерияр|митраизм]] ибадат я. Са кьадар геж римдиз христианар къвез эгечӀнай, ч.э 313 йисуз ина Пак Пётрдин базилика эцигна, Рим [[хашпара дин]]дин шегьердиз элкъвенай.
[[Файл:Grande_Mosquée_de_Rome.JPG|thumb|250px|right|Рим мискӀин]]
Римда 900 кьван клисаяр ава, шегьердин кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата виридалай асул собор [[Латеран базилика]] ава. И соборда [[Рим Папа]]дин кафедра чка кьунва. ГьакӀни шегьерда гуьгъуьнин базиликар хкягъиз жеда: [[базилика Санта-Мария]], [[Пак Павелдин базилика]], [[Сан-Клементе базилика]], [[Сан-Карло базилика]] ва [[Жезу клиса]]. Римдин кӀаник дегь чӀавалай амукьнавай [[катакомбая]]рни ава. Уьлкведин виридалай чӀехи метлеб авай диндин мектебар Римда ава, Латеран Пападин университет, Пападин Библейский университет, Григориан Пападин университет ва Пападин рагъэкъечӀдай патан университет.
[[Файл:Facade_San_Giovanni_in_Laterano_2006-09-07.jpg|thumb|210px|left|Пак Иоанндин базилика]]
Рим шегьердин къене авай [[Ватикан]]дик Пак Пётрдин базилика, Апостолрин кӀвалер, Сикстинск капелла, са шумуд музеяр ва маса дараматар акатзава. Вилик, 1929 — -й йисал кьван и район римдин [[Борго]] [[риона]]дик акатзавай. [[846 йис]]уз [[сарацинар|сарацинри]] Рим шегьер тарашнавайвиляй, [[IV Лев]] пападин къарардив, Рим шегьердикай чара авун паталай, Ватикандал [[Леонадин цал]] элкъуьрна кӀевирнай. [[1929 йис]]ан Латеран икьрар къабулнай италия гьукуматди, Леонадин цлан сергьятра авай Ватикандиз чара гьукумат статус ганвай.
Эхиримжи йисара Римдин мусурман жемятдин кьадардин чӀехи хьун акваз жеда, им асул гьисабдалди Кефер Африка ва Мукьва РагъэкъечӀдай патан Азиядин уьлквейрай иммигрантрин куьч хьуникай аслу я. Нетижада шегьерда ислам дин мадни вилик физва, ивиляй гьукуматдин паталай, Пауло Патрагеси архитекторди кхьенвай пландихъ кьурвал, европада виридалай чӀехи [[Рим мискIин]] эцигнай ва 1995 йисан 21 июньдиз мискӀиндин официалвилин ахъаюн кьилиз акъуднай. Рим республикадилай кьулухъ Рим чувуд жемятдин метлеб авай юкьварикай я, гилан [[Трастевере]] ва цӀуру [[рим гетто]] мягьлеяр чувудрин мягьлеяр тир. Римдин кьилин [[синагога]] [[Римдин чӀехи синагога]] я<ref name="Gabba">{{книга|автор=Emilio Gabba et al.|заглавие=Introduzione alla storia di Roma|год=1999|издательство=LED|место=Милан|isbn=88-7916-113-X}}</ref>.
[[Файл:Colosseum-panoramic.view.jpg|thumb|centre|800px|Колизей]]
[[Файл:RomaForoRomanoCasaVestali.jpg|thumb|right|200px|[[Весталкар кӀвал]].]]
Виш йисарин къене Римдин архитектура кьиляй — кьилиз вилик физвай, кьетӀендаказ классик ва Дегь Римдин архитектурадин стильдай гилан чӀаван фашист стильдиз. Рим, 11-й, 12-й, 13-й виш йисарин къене, дуьньядин классик архитектурадин ва арка, тагъ, къубба хьтин цӀийи кӀалубар арадал гъанвай виридалай кӀвенкӀве аваз физвай юкьварикай тир, са тӀимил геж шегьер Реннесанс девирдин ва бароккодин кьилин юкь хьана<ref name="Eyewitness">Eyewitness Travel (2006), pg.36-37.</ref><ref>{{cite web|url=http://www.archeorm.arti.beniculturali.it/|title=Soprintendenza Speciale per i Beni Archeologici di Roma|description=Римдин археологиядин къацӀурундадин чӀехи идара|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
=== Дегь Рим ===
Римдин символрикай сад, ч. э. в. 70—80-й йисара Рум империяда эцигнавай чӀехи амфитеатр — [[Колизей]] я. Сифтегьан 60.000 килигдай ксар гьакьарзавай, ам [[гладиатор]]рин ягъунар кьиле тухун паталай кардик кутазвай. Дегь Римдин чӀехи метлеб авай килигуниз лайих тир машгьур чкайрин ва затӀарин сиягьда гуьгъуьнинбур физва: [[римдин форум]], [[Нерондин къизилдин кIвал]], [[пантеон]], [[Траяндин стунар]], [[Траяндин базар]], [[ЧӀехи цирк]], [[Каракалладин термар]], [[катакомбаяр]], [[Пак Малайикдин къеле]], [[Августдин мавзолей]], [[Константидин арка]], [[Цестийдин пирамида]], [[Ислягьвилин мигьраб]] ва [[Гьакъикъатдин мез]]<ref>{{cite web|url=http://ancientrome.ru/map/rome/rome003.htm|title=План Рима в императорскую эпоху|author=Карл Шпрунер|publisher=ancientrome.ru|description=ATLAS ANTIQUUS Karoli Spruneri opus tertio edidit Theodorus Menke. Nr. XX.|lang=ru|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
=== Юкьван виш йисарин Рим ===
=== Ренессанс девир ва барокко ===
Ренессанс девирдин дуьньяда, анжах Флоренциядиз чка гана, кьведлагьай чӀехи юкь Рим тир. Масабурун арада, Ренессанс девирдин архитектурадин шедевр, дуьньядин зурба тӀвар — ван авай итальянви архитектор [[Микеланджело]] паталай туькӀуьрнавай, Римдин Капитолия кӀунтӀ я. Гьа девирдин къене, чӀехи девлетар авай Римдин зурба аристократрин хзанри яшамиш хьун паталай чпиз гзаф чӀагай, къенин йикъалди амукьнавай кӀвалер эцигзавай, абурун арада пачагьдин кӀвал Квиринал (гила Италия Республикадин президентдин резиденция), Венециядин пачагьдин кӀвал, пачагьдин кӀвал Фарнезе, пачагьдин кӀвал Барберрини, Киджидин пачагьдин кӀвал (гила италиядин премьер — -министр ацукьнавай чка), пачагьдин кӀвал Спада, пачагьдин кӀвал Канцелерия, Вилла Фарнезина<ref>{{cite web|url=http://art-history.ru/triumf-katolicheskoy-tserkvi/rim-i-iskusstvo-barokko.html|title=Рим и искусство барокко|publisher=art-history.ru|lang=ru|accessdate=2012-11-18}}</ref><ref>{{cite web|url=http://art-history.ru/yuliy-ii-i-ego-hudozhniki/rim.-1503-1513.html|title=Рим. 1503–1513|publisher=art-history.ru|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
=== Неоклассицизм ===
[[Файл:RomaAltarePatriaTramonto.jpg|thumb|right|200px|Витторио Эмануэле II-лагьайдан имарат]]
1870-й йисуз Рим Италия Королвалдин кьилин шегьер хьана. И береда, римдин архитектурада, классик [[антиквал]]дин архитектурадин таъсирдин себебдалди, [[неоклассицизм]] виниз хьана. И девирдин къене, министерствойриз, посольствойриз ва гьукуматдин маса крар тухузвай чӀехи ксариз эцигзавай дараматрин чӀехи пай неоклассицизм стильда туькӀуьрзавай. Римдин неоклассицизмдин виридалай тӀвар — ван авай символрикай сад Витториано (Витторио Эмануэле II-лагьайдан имарат) я<ref>{{cite web|url=http://art-history.ru/moda-i-revolyutsiya/neoklassika-3.html|title=Неоклассика. Этическая живопись.|publisher=art-history.ru|lang=ru|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
=== Фашиствилин архитектура ===
1922—1943-лагьай йисара Италияда [[фашиствилин режим]]ди гьукум гьалзавай чӀавуз, уьлкведа фашиствилин архитектура вини пад кьунва. 1938-й йисуз Марчелло Пьячентиниди, 1942-й йисан Виридуьнядин выставка кьиле тухун паталай фашиствилин архитектурадин стильда дараматрин комплекс эцигнавай. Амма, 1940-й йисуз Италия [[Дуьньядин кьведлагьай дяве]]дик акатнавиляй Виридуьнядин выставка кьиле тухуз хьанач. Фашист стильдин виридалай гзаф къаш — къамат авай дарамат Цивилло Италиано палаццо я (1938—1943). Идалайни гъейри, 1935-й йсуз фашиствилин архитектурадин стильда эцигнавай Палаццо делла Фарнесино, гила италиядин чара уьлквейрин крарин министерстово алай чка я<ref>{{cite web|url=http://kommersant.ru/doc/809034/print|title=Пустые шедевры Муссолини|date=28.09.2007|publisher=«[[Коммерсантъ]]» газета, №177 (3753)|lang=ru|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
=== Муькуь иер чкаяр ===
[[Файл:Trevi_Pano.jpg|thumb|center|800px|Дуьньяда виридалай тӀвар — ван авай [[фонтан Треви]]]]
[[Файл:RomTreviBrunnenNahansicht1995.jpg|thumb|[[Треви фонтан]] («Fontana di Trevi»), 1995]]
Къадагъа алаз хуьзвай чкаяр ва виридаз талукь тир паркар Римдин майдандин чӀехи чӀук кьунва. Европадин шегьеррин арада, къацу набататар цанвай виридалай чӀехи чка Римда ава.<ref>{{cite web|url=http://www.romaperkyoto.org/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=52|archiveurl=http://web.archive.org/web/20080204030918/http://www.romaperkyoto.org/index.php?option=com_content&task=view&id=35&Itemid=52|archivedate=2008-й йисан 4 февралдиз|title=Green Areas |publisher=RomaPerKyoto.org |accessdate=9 November 2008}}</ref>. Вилик, шегьердин и къацу пата аристократрин кӀвалер, дараматар ва багъар авай, ва гуьгъуьнин XIX-й виш йисан дараматар эцигунин «бум» хьайила гьа дараматрин ва паркарин чӀехи пай чкӀурнай. Амайбурун арада мадни виле аквадай паркар Вилла Боргезе, Вилла Ада ва Вилла Дориа Памфили я.
==== Фонтанрин сиягь ====
==== Рахазвай статуяяр ====
{{main|Римдин рахазвай статуяяр}}
Рим вичин статуярив ва гьабрукай яз [[Римдин рахазвай статуярив]] машгьур я. Ибур, адет яз, дегь чӀаван статуяяр я, гьа чӀавуз римэгьлийри абурун патав политикадикай ва социал гьаларикай веревирдер тухузвай ва винел чпин фикирар (фад-фад [[сатира]] тир фикирар) кхьенвай чарар алкӀурзавай. Кьве асул рахазвай статуя ава: Пасквино ва Марфорио, амма ибурукай гъейри мад кьуд статуя къалуриз жеда: Иль Бабуино, Мадам Лукреция, Иль Фачино ва Аббат Луиджи. И статуяррин чӀехи пай дегь римдин ва я классик стильриз талукь я, ва абурун чӀехи пайди мифрин гъуцарин ва дегь чӀаван кьисайрик квай ксарин суьретар къалурзава. Мисала паталай, Пасквино статуяди дегь чӀаван римдин зариятдин «Илиада» эпосдин асул къегьал Менелай къалурзава, Аббат Луижди статуяди римдин тийижир дуванбег, Иль Бабуино силен гъуц тир, Марфорио статуяди Океан гъуцран суьрет къалурзава, Мадам Лукреция статуя Исидадин бюст я, ва 1580-й йисуз эцигнавай Иль Фачино кьилди сад тир римдин — тушир ва са затӀни къалурзавачир статуя я<ref>{{cite web|url=http://www.romeartlover.it/Talking.html|title=The Talking Statues of Rome|publisher=romeartlover.it|lang=en|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
==== Обелискар ====
=== Улакьар ===
[[Файл:Rom_Fiumicino_01.jpg|thumb|right|250|[[Аэропорт Фьюмичино]], 2008 йис]]
Рим элкъвей цӀарцин кӀалуб авай шегьер я. Италия зуростровдин юкьни — -юкьвал чка кьунвайвиляй, Рим Италиядин ракьун-рекьин виридалай асул хев я. Римдин кьилин вокзал Термини я, им Европадин ракьун-рекьин виридалайни чӀехи вокзалрикай сад я, ва Италия виридалайни гзаф менфят къачузвай вокзал я, гьар юкъуз инай 400 агъзур кас физва. Шегьерда чӀехивиляй кьведлагьайди [[Рим Тибуртина]] вокзал я, гила адакай чӀехи йигинвилин ракьун — -рекьин вокзал туькӀуьр хъувуна<ref>{{cite web|url=http://www.atac.roma.it/page.asp?p=52|title=ATAC S.p.A. Azienda|date=2012-й йисан 24 сентябрдиз|publisher=ATAC S.p.A.|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
Римда пуд аэропорт кӀвалахзава. Шегьердин кьилин аэропорт, Римдиз талукь тир [[Фьюмичино]] шегьер-спутникда авай, вириниз «Аэропорт Фьюмичино» тӀвар алаз чир тир, континент — арадин [[Леонардо да Винчи (аэропорт)|Леонардо да Винчи]] аэропорт я<ref>{{cite web|url=http://www.aeroporto.net/roma-fiumicino/|title=Aeroporto Roma Fiumicino|publisher=aeroporto.net|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>. Дуьньядин виридалай цӀуру аэропортрин сиягьда, Римдин [[Чампино аэропорт]] сифте кьилера физва. Римдиз талукь тир ва адалай рагъэкъечӀдай пата авай «Чампино» шегьерда чка кьунва лугьуз, адаз «Чампино аэропорт» тӀвар эцигнавайди я<ref>{{cite web|url=http://www.romaviva.com/aeroporto-ciampino/|title=L'Aeroporto di Roma-Ciampino|publisher=romaviva.com|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>. Метлебвиляй пуд лагьай чкада [[Рим Урбе]] аэропорт физва, им чӀехи тушир, агъуз тир трафик галай, шегьердин юкьвалай 6 км кефер пата чка кьунвай, вертолётрин ва кьилдин гъвечӀи самолётрин цавай финар таъминарзавай аэропорт я<ref>{{cite web|url=http://www.aeroclubroma.it/aeroclub.htm|title=L'Aeroclub di Roma|publisher=aeroclubroma.it|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
Шегьердин куьчеяр хилер — хилер яз фенвайбур я лугьуз, улакьрин проблемрин гъиляй шегьерэгьлийри чӀехи азабар чӀугзава ва са кьучедин рекьяй маса куьчедин рекьиз улакьра аваз финиз къулай шартӀар авач. Маса чӀехи шегьеррин метрополитенрив гекъигайла, Римдин гъвечӀи алцумдин метрополитенди и проблемаяр арадай акъудиз куьмек ганач. Идалайни гъейри, гьар 10000 касдиз 20 такси къвезва, им европадин маса чӀехи шегьеррин лишандилай агъуз я.
Римда [[Римдин метрополитен]] ({{lang-it|''Metropolitana di Roma''}}) кардик ква. Садлагьай А хилен эцигунар [[1930 йис]]уз эгечӀнай. 1955 йисуз эцигунрин кӀвалахар куьтягь хьанвай ва хел ахъа хьанвай. 1990-й йисара кьведлагьай В хел эцигна ахъайнавай<ref>{{cite web|url=http://www.romametropolitane.it/|title=Metropolitana di Roma|publisher=Metropolitana di Roma|lang=it|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
[[Файл:Rome.Tram.JPG|thumb|right|250|Трамвай]]
Авай А ва В хилер, Римдин Термини вокзал авай чкада сада — сад кьве кӀарна физва. 2012 йисан 13 кьамугдиз (июньдиз) В хилен В1 филиал ахъа хьанвай, хилен эцигуниз 500 миллион € харж авунай. В1 хел Болонья майдан авай чкада В хилехъ гилигзава ва 3.9 км яргъалвилин арада кьуд станция ава. Пудлагьай С хел эцигунин девирда ава, 3 миллион € харжун гьисабдик ква ва 25.5 км яргъалвилин арада 30 станций жервал я. Адан поездар тамамдаказ авоматламиш жеда. Хилен садлагьай пай 2011 йисуз туькӀуьрна куьтягьна кӀанзавай, амма туннельдин эгъуьнар тухузвай береда чиляй археологиядин затӀар экъечӀзавайвиляй, кӀвалахар энгел хьанвай ва хилен ахъаюнин тарих 2015 йисал тухванай. Кьудлагьай D хел гьакӀни пландиз къачунва. Хилен 20 км яргъивал ва адак 22 станция жеда<ref>{{cite news |first=Tom |last=Kington |title=Roman remains threaten metro |url=http://www.guardian.co.uk/world/2007/may/14/italy.artnews |work=[[The Guardian|Guardian]] |date=2007-й йисан 14 майдиз |accessdate=2012-й йисан 18 ноябрдиз |location=Лондон}}</ref>.
Римдин чилин винел патан улакьар автобусрикай, трамвайрикай ва шегьердин поездрикай ибарат я. Автобусдин хилез 350 автобусдин цӀарар ва 8 агъзурдилай пара акъваздай чкаяр къвезва, гьакӀ ятӀани трамвайдин система 39 км рекъикай ва 192 акъваздай чкарикай ибарат я. Шегьерда, 2005 йисуз ахъайнавай, [[троллейбус]]дин са цӀар ава<ref name="juts2009">Webb, Mary (ed.) (2009). ''Jane’s Urban Transport Systems 2009—2010'', p. 195. Coulsdon (UK): [[Jane's Information Group]]. ISBN 978-0-7106-2903-6.</ref>.
=== Чирвилер ===
[[Файл:Université La Sapienza.JPG|thumb|right|240px|Университет [[Ла-Сапиенца]]]]
Рим, вирихалкьарин ва халкьарарадин вини дережадин чирвилерин, гзаф кьадарда академияяр, колледжар ва университетар авай асул юкь я<ref>[http://www.futuremelbourne.com.au/wiki/pub/FMPlan/S3Resources/Anholt_City_Brands_Index_cbi2006-q4-free.pdf «How the world views its cities» — The Anholt City Brands Index 2006]</ref>. Дуьньяда авай тарихдин, чирвилерин, культурадин ва иер шегьеррикай Рим кьведлагьай чкада физва. Ада вичин чирвилерин еридив ва чирвилер къачуниз талукь жуьреба-жуьре чкайрив, дуьньядин маса чӀехи шегьеррин вилик дамахар ийиз жеда. [[Дегь Рим]] ва [[Реннесанс]] берейра, Римни [[Флоренция]] сад хьиз дуьньядин виридалай асул культурадин ва кьатӀуниз талукь тир юкьварикай тир<ref>{{cite web |url=http://www.newadvent.org/cathen/01083b.htm |work=Catholic Encyclopedia |title=Roman Academies |publisher=Newadvent.org |date=1 March 1907 |accessdate=3 February 2010}}</ref>.
Адан садлагьай университет Ла-Сапиенца (1303 йисуз бине кутунай) чӀехивиляй дуьньяда кьведлагьай чка кьунва ва Европада виридалай чӀехи университет я, ина кӀелзавайбурун кьадар 140000 я, 2005 йисуз и университет Европадин виридалай хъсан 50 университетрин сиягьдик ва дуьньядин виридалай хъсан 150 университетрин сиягьдик акатна<ref>[http://www.shanghairanking.com/Institution.jsp?param=University%20of%20Roma%20-%20La%20Sapienza University of Roma - La Sapienza]</ref>. Ла-Сапиенцада кӀелзавайбурун кьадардилай артух ацӀайвал тӀимиларун паталай, эхиримижи къад йисан къене Римда кьве университет эцигнай: 1982 йисуз [[Тор Вергата]] ва 1992 йисуз [[Рим Три]] университетар.
== Гьукумат ==
Рим Италиядин комунна я, ва уьлкведин 8101 комуннайрин арада майдандай виридалайни чӀехиди я. Исятда кьиливал [[Джанне Алемано]] мэрди ва шегьердин советди тухузва. Шегьердин гьукумат [[Капитолий кӀунтӀ]]ал алай Сенаторио Палаццо дараматда кӀватӀ хьанва, им шегьердин гьукуматдин тарихдин чка я. Шегьердин администрациядин арада Римдиз ''«Капитолия»'' — -ни фад-фад лугьузва, им римдин ирид кӀунтӀарикай садан тӀвар я<ref>{{cite web|url=http://www.comune.roma.it/wps/portal/pcr?contentId=NEW151061&jp_pagecode=newsview.wp&ahew=contentId:jp_pagecode|title=Roma diventa Capitale|accessdate=6 March 2012|language=Italian}}</ref>.
=== Административ паюнар ===
[[Файл:Rome_-_Overview_numbered.PNG|thumb|210px|right|Римдин муниципалитерар]]
1972-й йисалай Рим 19 (сифте 20) мунитипалитет тӀвар авай ''municipi'' административ районриз ччара хьанвай<ref>1992-й йисан ''Comune'' — ''Fiumicino'' цӀийи тӀвар эцигун.</ref>. Гьар муниципалитетдин вичин президент ва кьуд члендикай ибарат тир совет авай, абур гьар вад йисуз муниципалитет — эгьлийри хкягъзавай.
ГьакӀни Рим административ тушир текриз пай жезва. Шегьердин тарихдин юкь 22 ''[[риона]]йриз'' пай жезва. И рионаяр, [[Борго]] ва [[Прати]]дилай гъейри, Аврелианан цлан сергьятрин къене ава.
== Экономика ==
[[Файл:Z eur1.jpg|thumb|850px|centre|EUR]]
Италиядин кьилин шегьер яз, уьлкведин вири асул институтар, уьлкведин президентдин ва гьукуматдин дараматар, Парламент, кьилин [[дуванхана]] ва Италиядинни Ватикандин дипломатиядин крар тухузвай векилрин дараматар Ридма кӀватӀ хьанва. Къариб гьал ам я хьи, Рим шегьер Ватикандин къене яз Италия гьукуматдин майданда ава, ивиляй Ватиканда Италиядин посольство ава. Им, посольство вичин уьлкведин сергьятрин къене хайила, кьери вакъиа я. Исятда Рим бета + статус галаз дуьньядин глобал шегьеррин сиягьда 49 — -й чка кьунва, амма 2008 — -й йисуз альфа + статус галаз, Италиядин хъсан шегьер яз 15 — -й чкада авай (Италиядин [[Милан]] 42 — -й чкада авай).<ref>{{cite web |url=http://www.foreignpolicy.com/story/cms.php?story_id=4509 |title=The 2008 Global Cities Index |publisher=Foreignpolicy.com |date=15 October 2008 |accessdate=3 February 2010}}</ref>.
2005 йисуз [[КъВБ]] 121.5 млрд.<ref name="rapporto2006">{{cite web|url=http://www.censis.it/277/372/5732/5766/5783/5784/content.asp |title=Rapporto Censis 2006 |publisher=Censis.it |accessdate=3 February 2010}}</ref> АСЩдинАСШдин $ туькӀуьрзавай, вири уьлкведин [[КъВБ]]дин 6,7 % Римди гьасил ийизва (им Италиядин гьар гьи шегьердилай гзаф я). 2001—2005 йисарин къене шегьерда кӀвалах авачирвал 11,1 % — дилай 6,5 % кьван агъуз хьанвай, им [[ЕС]]дин уьлкверин кьилин шегьеррин арада виридалай агъуз тир къалурзавай лишан я. Гьар йисуз, Рим + 4,4 % — -диз чӀехи жезва, ва уьлкведин гьар гьи маса шегьеррилай Рим гзаф зарбвилелди гегьенш жезва. Им гьакӀ лагьай чӀал хьи, Рим са гьукумат хьайитӀа, [[КъВБ]] — -дин кьадардилай ам дуьньяда 52 лагьай чкада Египетдихъ галаз сад хьиз, фидай.
Римдин экономика залан промышленность авачирвилив тафават аваз хьайитӀани, инин экономика кьакьан дережада хуьзвай дибдин крар экономикадин къуллугъар, кьакьан дережадин технологияррин компанияяр (IT, аэрокосмикдин, хуьнуьх, телекоммуникацияяр), илимдинни — чирна — жугъурунрин, дараматар туькӀуьрунин идараяр, коммерция крарин банкар, ва экономикадин вилик тухуниз акъалтӀай чӀехи метлеб туризмдин гузва. Римдин халкь арадин аэропорт Фьюминчино, Италиядин виридалай чӀехи аэропорт я, шегьерда италиядин чӀехи компаниярин штаб — -кӀвалер ва кьилин офисар ва гьакӀни дуьньядин виридалай зурба 100 компанияррикай пудан [[Enel]], [[Eni]], ва [[Telecom Italia]] — -дин штаб — -кӀвалер ава.<ref name="Forbes">{{cite news|url=http://www.forbes.com/2006/03/29/06f2k_worlds-largest-public-companies_land.html|title=The World's 2000 Largest Public Companies|first=Scott|last=DeCarlo |date=30 March 2006 |work=Forbes|accessdate=16 January 2007}}</ref>.
Университетар, радио, телевидение ва киноиндустрия Римда экономикадин пара метлеб авай хилер я. ГьакӀни, 1930 ийсалай кӀвалахзавай [[Чинечитта]] ''(итал. Cinecittà)'' кинокомпаниядин куьмекдалди, Рим [[италиядин киноиндустрия]]дин юкь хьана.
== Культура ==
Кьакьан дережадин культура, чӀал, дин, политика, цӀун — кӀвал, архитектура ва мода Италиядин кьилин Рим шегьердиз талукь я. Виликан Рим империядин кьилин шегьер Римдин бине тахминан ч. э. в. 753 — -й йисуз эцигнай, [[хашпара дин]]дин виридалай кьилин юкь, Римдинни — католик клисадин кӀвал ва Италия республикадин резиденция. Вичин дегь тарихдин ва социалвилин чӀехи метлебдин нетижада, Римдиз фад — -фад ''Caput Mundi'' «Дуьньядин кьилин шегьер» лугьузвай.
=== Музыка ===
Рим музыкадин чӀехи метлеб авай юкь я, ина пара музыкадин сегьнеяр, авторитет кесер авай консерваторияр ва театорар ава. 1585 — -й йисуз, дуьньядин вирилай чӀехи музыкадин Парко делла Музика комплексда, Санта Чечилиадин академиядин бине эцигнай. ГьакӀни шегьерда Римдин операдин театр ва са шумуд музыкадин гъвечӀи идараяр ава. 1991 — -й йисуз шегьерда [[Евровидение]] ва 2004 — -й йисуз [[MTV EMA 2004 церемония]] кьиле тухванай.
Музыкадин тарихдиз Римди чӀехи эсер авунай. Римдин музыкадин мектебда, 16 — 17XVI-XVII-лагьай виш ийсара Ренессанс ва барокко девирра, активдаказ кар ийизвай, адет яз клисайрин музыкаяр лугьузвай композиторрин кӀватӀалар авай. И композиторрин гзафбуруз Ватикандин Пак Тахтунихъ ва пападин клисайрихъ галазни алакьаяр авайди тир. Римдин музыкадин мектебдин виридалай машгьур векилрикай Джованни Пьерлуиджи да Палестрина тир, амма идалай гъейри жуьреба — -жуьре стильра ва формайра кӀвалахзавай маса композиторарни авайди тир.
=== Туризм ===
Къе Рим, вичин гьисабуналди куьтягь тежезвай ва ттум-кьил авачир археологиядинни художестводин девлетрин ва вичел рикӀ ацукьарзавай надир тир адетрин, вичин панорамадин иер акунрив ва къацу «Виллайрин» (паркарин) чӀагай гьейбатдин куьмекдалди, дуьньядин туризмдин виридалай метлеб авай чкайрикай я. Мадни метлеб авай суьрсетрин арада пара кьдарда — музеяр (Капитолиядин музеяр, Ватикандин музеяр, Галерея Боргезе, ва мсб.), [[цин гунгар]], [[фонтан]]ар, [[гьавиз]]ар, [[клиса]]яр, [[пачагьдин кIвал]]ер, тарихдин дараматар, имаратар, [[катокомба]]яр ва [[Римдин форум]]дин харапӀаяр. Европадин Садвалдин шегьеррин арада, [[Лондон]] ва [[Париж]] шегьеррилай кьулухъ, туристрин атунрин кьадардай Рим пуд лагьай чка кьунва ва са сан къене иниз 7-10 млн туристар къвезва. [[Колизей]]диз — 4 млн туристар ва [[Ватикандин Музейриз]] — 4,2 млн туристар къвезва, мукьвара хьайи чирна — жугъурунрин малуматриз килигна, и кьве чка туристрин атунрин кьадардай дуьняда 39-37-лагьай чкайра (вини нубатдив кьурвал) физва<ref>{{cite web|url=http://www.turismoroma.it/about-roma/roma-2020?lang=en|title=The Second Tourist Centre|publisher=Turismo Roma|lang=en|accessdate=2012-11-18}}</ref>.
Рим, археологиядин асул юкьварикай ва дуьньяда археологиядин чирна — жугъурунрин кӀвалахар тухузвай виридалай кьилин юкь я. Шегьерда пара кьадарда, [[Римда Америкадин академия]]<ref>{{cite web|url=http://www.romanculture.org/index.php?page=airc-hc-rome-program-in-archaeology-and-classical-studies |title=AIRC-HC Program in Archaeology, Classics, and Mediterranean Culture |publisher=Romanculture.org |accessdate=3 February 2010}}</ref> ва [[Римда Швециядин институт]]<ref>{{cite web|url=http://www.isvroma.it/public/EN/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=%20 |title=Isvroma.it |publisher=Isvroma.it |accessdate=3 February 2010 |archiveurl= http://web.archive.org/web/20080708234610/http://www.isvroma.it/public/EN/index.php?option=com_content&task=view&id=13&Itemid=+ |archivedate=8 July 2008}}</ref> хьтин культурадин ва илимдинни — чирна — жугъурунрин институтар ава. Римда пара кьван дегь имаратар ава, абурун къене [[Римдин форум]], [[Траяндин базар]], [[Траяндин форум]], [[Колизей]] ва [[Пантеон]]. [[Колизей]] — дуьньядин аламат хьиз физва<ref>{{cite journal |title=Trajan's Glorious Forum |journal=Archaeology |volume=51 |issue=1 |date=January/February 1998 |author=James E. Packer |publisher=Archaeological Institute of America |url=http://www.archaeology.org/9801/abstracts/trajan.html |accessdate=2 October 2010}}</ref>.
Римда зурба ва хъсан таъсирзавай, ччара-ччара девирриз талукь тир, живописьрин, скульптурайрин, фонтанрин, мозайкайрин, фрескайрин ва шикилрин коллекцияяр ава. Металлрин расун, металлдин пулунин атӀун, багьа затӀар, филдин кӀарабар, шуьшеяр, хъенчӀин затӀар къазмишунин крар римдин харусенятдин гьеле «гъвечӀи» пай тир<ref>{{cite journal |doi=10.1017/S0009840X00221331 |last=Toynbee |first=J. M. C. |year=1971 |month=December |title=Roman Art |journal=The Classical Review |volume=21 |issue=3 |pages=439–442 |accessdate=11 December 2007 |jstor=708631}}</ref>. Са тӀимил геж, Флоренциядилай кьулухъ Рим [[Реннессанс]] девирдин чӀехи юкь хьана, вучиз лагьайтӀа папайри, базиликаяр, пачагьрин кӀвалер, майданар ва чӀагай дараматар эцигун паталай зурба пулай харжнай. Гьа чӀавуз Рим Европада Ренессанс харусенятдин юкь хьанвай ва [[Париж]], [[Венеция]] хьтин культурадин юкьварив ва чӀехи шегьррив гекъигиз жедай. Рим, [[Бернини]], [[Караваджо]], [[Карраччи]], [[Борромини]] ва [[Кортона]] хьтин кьетӀен чӀехи чӀугваррин ва архитекторрин кӀвал я. [[XVIII вишйис]]ан эхирда ва [[XIX вишйис]]ан сифте кьилера, шегьер [[Гранд-Тур]]дин юкь хьанвай<ref>{{cite web |title=Grand Tour of Europe: The Travels of 17th & 18th Century Twenty-Somethings |author=Matt Rosenberg |publisher=About.com |url=http://geography.about.com/od/historyofgeography/a/grandtour.htm |accessdate=3 February 2010}}</ref>, иниз, дегь чӀаван культура, архитектура, философия ва харусенят акун паталай англиядин ва европадин чӀехи девлетар авай аристократар сиягьатар ийизвай.
[[Файл:Colosseo_di_Roma_panoramic.jpg|thumb|centre|700px|[[Колизей]]дин къенепатан акунар]]
Римда гилан заманадин харусенятдин ва архитектурадин суьрсетарни тӀимил туш. 2010-й йисуз Римда, иракви архитектор [[Загьа Гьадид]] паталай туькӀуьрнавай, гилан чӀаван харусенятдин ва архитектурадин, [[MAXXI — XXI - й виш йисан харусенятрин халкьдин музей]] тӀвал алай, галереяррин комплекс эцигнай. Комплексдик, культурадиз талукь тир отдел, илимдинни — чирна — жугъурунрин крар кьиле тухузвай лаборатория акатзава<ref>{{cite web|url=http://www.maxxi.beniculturali.it/english/ |title=Maxxi_Museo Nazionale Delle Arti Del Xxi Secolo |publisher=Maxxi.beniculturali.it |accessdate=25 March 2010}}</ref>.
Рим, дуьньядин модадин кьилин шегьер хьиз къабул хьанва. Global Language Monitor-дин 2009 йисан малуматрив кьурвал, Рим, [[Милан]]дилай, [[Нью-Йорк]]дилай ва [[Париж]]дилай кьулухъ, дуьньяда дуьнядин модадин кьуд метлеб авай юкьварикай я<ref>{{cite web|url=http://www.languagemonitor.com/popular-culture/fashion |title=The Global Language Monitor » Fashion |publisher=Languagemonitor.com |date=20 July 2009 |accessdate=17 October 2009}}</ref>. Модадин ва [[заргарвилин]] виридалай асул гзаф чӀагай дараматар [[Bulgari]], [[Fendi]]<ref>{{cite web|url=http://www.fendi.com/ |title=Fendi|publisher=fendi.com |accessdate=17 October 2009}}</ref>, [[Laura Biagiotti]] ва [[Brioni]] я. ГьакӀни, Римдин кесер авай ва мода тир [[Виа дей Кондотти]] куьчеда [[Chanel]], [[Prada]], [[Dolce & Gabbana]], [[Armani]] ва [[Versace]] хьтин вири дуьньядиз чир брендрин чӀехи чӀагай бутикар ава.
=== ЦӀун-кӀвал ===
[[Файл:Gnocchidipatate.jpg|thumb|right|240px|[[Ньюкки]]]]
Римда цӀун кӀвал, социалвилин, политикадин ва культурадин масакӀавилерин девирда ва виш йисарин къене вилик физвай. Дегь чӀавара Рим, гастрономиядин кьилин юкь тир. Дегь Римдин цӀун кӀвал дегь — -Грециядин кӀеви таъсирдин кӀаник тир, гуьгъуьниз, империядин сергьятрин гегьенш хьунин себебдилай, римвийриз ашпазвилин пара кьван цӀийи рецептар ва тӀунар гьазурунин тегьерар чир жезва. Са тӀимил геж, Ренессанс девирда, Рим кьакьан дережадин кесер авай цӀун кӀвалин юкь тир, инин кӀвенкӀве аваз физвай ашпазар папайриз кӀвалахзавай. Идаз мисал яз, Ватиканда, Пий IV пападиз кӀвалахзавай Бартоломео Скаппи ашпаз я, ада вичин машгьурвал, 1570 — -й йисуз адан «Opera» тӀвар авай ашпазвилин улуб акъатайла, къазанмишнай. Улубда, Ренессанс девирдин цӀун кӀвалин 1000 кьван рецептар ава ва тӀуьнар гьазурунин тегьерар ачухдиз къалурнава.<ref name="Rolland_1">{{Harv|Rolland|2006|p=273}}.</ref> <br /> .
Гилан заманада, шегьерди кьилди вичиз хас тир кьетӀен цӀун кӀвал туькӀуьрнава, ва асул суьрсетар хпрен як ва салан мейваяр я (асул яз [[антришок]]ар).<ref>Piras, 291.</ref>. Идаз къушаба яз, ч. э. в. 1 —[[I й виш йисузвишйис]]уз римда амукьзавай чувудри, чпиз хас тир ''[[Cucina giudaico-Romanesca]]'' тӀвар алай цӀун кӀвал арадал гъанвай. Римдин хуьрекрин мисалар: ''[[Saltimbocca]]'' (сальтимбокка) — римдин стильда авунвай, винел ниси, кьеле тур ва гумадал кьурурай вакӀан як (ветчина), шалфей вигьена ва лацу чахурни чӀем алава авуна яваш тир цӀалди чуранай данад якӀун котлетар; ''[[Carciofi alla giudia]]'' (Каркиофи алла гиудиа)— зейтунд чӀемеда чуранай [[артишок]]ар, чувудрин хуьрек; ''[[Carciofi alla romana]]'' (Каркиофи алла романа) — винел патан пешер алудна, куьткуьннавай пурния, серг ва фан кьелечӀ кьурурай кӀусар галаз, вичин бугъадал чуранай, римдин стильдин артишокар; ''[[Spaghetti alla carbonara]]'' (Спагетти алла карбонара) — какаяр, [[пекорино]] ва бекон галай спагетти; ''[[Ньюкки|Gnocchi di semolino alla romana]]'' (Ньокки ди семолино алла романа) — маннадин чӀахар, къуьлуьн гъуьр, кака, ниси, [[рикотта]], [[картуф]], [[шпинат]], фан куьткуьнар галай, римдин стильдин [[гуьрзеяр]].
=== Кино ===
[[Файл:Martin scorsese gangs of new york set in cinecitta italy.jpg|thumb|right|240px|''[[Нью - Йоркдин бандаяр]]'' кинодай кадр, Чинечитта студяда.]]
Европа континентдин кино — индустриядин виридалай чӀехи юкь ва италиядин кинодин кьилин юкь — [[Чинечитта]] киностудия Римда чка кьунва, гьина пара кьадарда хит — -кинояр лентадиз къачунва.<ref name="romefile1">{{cite web|url=http://www.romefile.com/culture/cinecitta.php |title=history of Cinecittà Studios in Rome |publisher=Romefile.com |accessdate=17 October 2009}}</ref>. Студиядин дараматрин комплексдин 40 гектар чил (5.6 км) Римдин юкьвалай 9 км яргъал ала ва дуьньяда Голливуддилай кьулухъ виридалай зурба кинодин жемият я. Ина 5000 — -дилай пара профессионалар, тарихдин парталар цвазвай устӀарар ва визуал эффектрин специалистар ава. 3000 агъзур кино — эсерар гьа и киностудиядиз къвезва, абурукай классика жанрдин тӀвар — ван авай фильмар Бен-Гур, Клеопатра, ва итальянви, 5 «Оскар» премияррин иеси [[Федерико Феллини]] кинорежиссёрдин фильмар я.
1937 — -й йисуз [[Бинито Мусоллини]]ди бине кутунвай студиярри, Дуьньядин кьведлагьай дяве чӀавуз, РагъакӀидай Союзник гьукуматар киноиндустрия крара тарашнай. 1950 — -й йисуз Чинечитта, са шумуд америка кинояр чӀугнавай чка тир, ахпа Федерико Феллинидихъ галаз мукьва алакьаяр хуьнвай.
=== ЧӀал ===
Къе Рим шегьердин чӀал са латин чӀалахъ галаз галкӀанвайтӀани, дегь чӀавуз икӀ тушир, гьа чӀавуз гзаф тайифайри гьарда вичин чӀалал рахазвай. ЧӀехи тайифадикай сад Сабинаяр тир, Сабинайрин хайи кьибле — пицен чӀал ва этрусс чӀал сад хьиз, Республика арадал къведалди ч. э. в 509 — -й йисуз шегьерда гьаким хьайи эхиримижи пуд асул пачагьрин асул чӀалар тир. Клавдий императордин паб Плавтия Ургуланилла этруссрин [[оратор]] тир. Амма, са шумуд формайра арадал къвезвай, латин чӀал, классик Римдин кьилин чӀал тир. Шегьерда пара кьадарда иммигрантар, лукӀар ва маса уьлквейрин посолар авайвиляй, Рим гзафчӀалан шегьер тир. КӀелай римвийрин чӀехи пайдиз грек чӀал чизвай, ва империя жедалди Римдин агьалидик пара кьадарда грекар, сирийвияр ва чувудар акатзавай. Юкьван виш йисара агьалидин арада латин чӀал арадал къвез эгечӀнай ва цӀийи ''volgare'' чӀал арадал атанай. Латин чӀалан эхиримжи форма, са шумуд нугъатрин акахьунин нетижада арадал атанвайди я ва абурун арада виридалай чӀехи агьалиди рахазвай нугъат [[тоскан нугъат]] хайитӀани, римвийри чпиз [[романеско нугъат]] туькӀуьрнавай. Юкьван виш йисара, романеско, кьибле — итальян чӀаларин [[неаполитан нугъат]]диз мадни мукьва тир. Чирвилер къачудай ва массайрин информациядин такьатринни алакъайрин алат хьиз романеско, гилан [[итальян чIал]]аз пара ухшар я. Италиядин зариятда, гуьгъуьнин [[кирам]]ри чпин эсерар романеско нугъатдал кхьенвай: Джузеппе Джоаккино Белли (италиядин виридалай зурба зари), Трилусса ва Цезарь Паскарелла. Гилан заманада, романеско нугъат хайи нугъат тир, италиядин тӀвар — ван авай актёрар: Альдо Фабрици, Альберто Сорди, Нино Манфреди, Анна Маньяни, Гиги Проетти, Энрико Монтесано ва Карло Вердоне.
Романизация процессдин куьмекдалди, [[Галлия]]дин, [[Иберий зуростро]]дин, [[Италия]]дин, [[Дакия]]дин ва италияди колониярриз кьунвай гьукуматрин халкьар, итальянвийрихъ галаз акахьна ва абурун культурадин таъсирдин кӀаник латин чӀалаз элячӀнай. Идалайни гъейри, [[Англиядин Норманд муьтIуьгъру]]ин нетижада гилан [[инглис чIал]]ан гафалагдин чӀехи пай латин чӀалакай къачунвай гафар я.<ref>Ostler, N. (2007), Ad Infinitum: A Biography of Latin. London: HarperCollins</ref>.
== Спорт ==
[[Файл:Stadio_Olimpico_2008.JPG|thumb|right|240px|[[Олимпиядин майдан]], Европада виридалай чӀехибурукай сад, 70.000 кас кьазва]]
Италиядин маса регионра хьиз, Римдани виридалай кӀвенкӀве аваз физвай ва халкьдиз пара кӀани спортдин жуьре — [[футбол]] я. 1934-й йисан ва 1990-й йисан [[футболдай дуьньядин чемпионат]]ар гьа Римда кьиле тухванвай. Эхиримжиди чемпионат, [[Италиядин Серия А|Серия А]] дивизиондин [[Рома (футболдин клуб)|Рома]] ва [[Лацио (футболдин клуб)|Лацио]] клубрин кӀвал тир, [[Олимпиядин майдан]]да хьанвай. И командайра къугъвазвай футболистар шегьерда хайибур я ва адет яз, [[Франческо Тотти]] ва [[Даниэле Де Росси]] футболистар хьиз машгьур жезва. [[Атлетико]] виликан клуб тир, Садлагьай дивизионда къугъвазвай, адан кӀвалин майдан [[Стадио Фламинио]] тир.
Римда [[1960-й йисан Гатун Олимпия къугъунар]] кьиле тухванвай, [[Вилла Боргезе]] ва [[Каракалл термаяр]] хьтин дегь ва килигуниз лайих авай чкаяр, къугъунар тухудай чкаяр хьиз чӀехи агалкьунралди кардик кутунай. ГьакӀни Олимпия къугъунар тухун паталай цӀийи комплексар эцигнай, гьабрукай яз, олимпиядин чӀехи цӀийи майдан, ''Villaggio Olimpico'' (Олимпиядин Хуьр) иштирак ийизвай спортсменар амукьзавай чка.
Юкьван виш йисалай, Рим христианрин зияратдин асул чкайрикай сад я. Христиан дуьньядин гьар патай инсанар, Римда авай папавилин чкадиз, [[Ватикан]]диз кьилив къвезвай. Юкьван виш йисара папа виридалай нуфус авай кас тир. Папавилин ва Римдин Пак империядин арада хьайи женгинин юкьва, Рим зияратдин асул чка хьанва. Виш йисарин къене Римди вичин папавилин ва «пак шегьер»-дин статус хуьнвай, гьатта папавал Авиньон шегьердиз куьч хьана фей чӀавузни (1309—1377). Католикри гьисабзава хьи, Ватиканда, [[Пак Пётр]] кьейи йикъалай къенин йикъалди гьар йисуз агъзурралди диндихъ агъанвайбур кӀватӀ жезва. Зияратзавайбур кьил чӀугзавай чкайрикай сад [[Пак гурар я]], кьисадив кьурвал, и гурар Ватикандиз 326-й йисуз [[Пак Елена]]ди Иерусалимдай [[Понтий Пилат]]дин кӀваляй гъиз ганвай ва адай [[Иса (пайгъамбар)|Иисус Христос]] [[Понтийдин дуван|дувандиз]] хкаж жезвай.
Римда зиярат ийизвай чкайрин сиягьдиз чӀехи кьадарда муькуь, Римдин [[Ватикан]]да ва Италия гьукуматдиз талукь чилера авай, чкаярни акатзава. Абурун гьисабдик, христианри капӀ — ибадат ийзвай ва кьейибур кучукзавай дегь катакомбаяр, клисаяр, ва христианрин муькуь пак чкаяр. Пак Пётрдин базилика зияратдин виридалай асул чка я, вучиз лагьайтӀа инаг вири папаяр ва гьакӀни католикри садлагьай папа хьиз гьисабзавай [[Пак Пётр]]ни кучукнавай чка я.
== ТӀвар — ван авай ксар ==
=== Ина хайибур ===
* [[Октавиан Август]] — римви, политикадин крарал алахънавайди, [[принципат]]дин бине эцигай кас, ЧӀехи Понтифик, Ватандин Дах. Юлий Цезарьдин, веси яз хтулвиле кьабулнай, хтул.
* [[Климент I]] — пудкъанницӀудан апостол.
* [[Софи Лорен]] — итальянви, актриса ва манияр лугьудайди. Кинофестивальрин сейли премияррин иеси.
* [[Марк Аврелий]] — Антонинар династиядай тир, римви император.
* [[Пий XII]] — 1939 — -й йисан 2 мартдай римдин папа.
* [[Тиберий]] — Юлий Клавдияр династиядай римви император (14 виш йис).
* [[Франческо Тотти]] — итальянви футболист, вигьиндай зур — хуьдайди ва вигьин ийидайди. «Рома» клубдин символ ва капитан.<ref>{{cite web|author=Георгий Кудинов|title=Как мое здоровье? Не дождетесь!|url=http://www.sport-express.ru/newspaper/2002-10-26/5_4/|publisher=[[Спорт-Экспресс]]|date=26 октября 1998|accessdate=2010-10-29|archiveurl=http://www.webcitation.org/613Yklxi7|archivedate=2011-08-19}}</ref>.
* [[Энрико Ферми]] — итальянви зурба физик, квант физикадин бине кутунай ксарикай сад.
* [[Гай Юлий Цезарь]] — дегь Римдин гьукуматдин ва политикадин крарал алахънавайди, диктатор, кьушундин кьил ва эсерар кхьидайди.<ref> Сенат титул зур йисалай виниз кьиле тухваз ихтияр тагузвай Рим республкадин конституциядиз килиг тавуна, сенатдивай адаз Рим республикадин вахт алачир диктатордин ихтияр гун тIалабна.</ref>.
=== Ина кьейибур ===
* [[Паоли Франциск]] — римдинни — католик клисадин бахтавар, мергьематдин стха ва кесибрин дах.
* [[Джордано Бруно]] — итальянви, [[доминика тарикат]]дин монах, философ ва [[зари]], [[пантеизм]]дин векил.
* [[Калигула]] — Юлий-Клавдияр династиядин пуд лагаьай римдин император.
* [[Клавдий]] — Юлий-Клавдияр династиядин император.
* [[Маркони, Гульельмо|Гульельмо Маркони]] — маркиз, итальянви радиотехник ва [[кархана ахъайдайди]], радио туькӀуьрнавайбурукай сад; физикадай Нобель Премиядин 1909 — -й йисан лауреат.<ref>[http://baikal-info.ru/index.php?id=70&c=5&p=18891 Маркони Гульельмо, изобретатель радио, нобелевский лауреат]</ref>.
* [[Микеланджело]] — италиядин чӀехи скульптор, гуьрчекхъан, фикирийидайди, архитектор, [[макитис]] ва [[зари]]. Ренессанс девирдин виридалай зурба устӀар.
* [[Нерон]] — Юлий-Клавдияр династиядин эхиримжи векил, 54-й йисан 13 октябрьдилай дегь — -римдин император.
* [[Апостол Павел]] — [[ЦӀикьвед апостолрик]] акат тейизвай ва жегьил чӀавуз христианар хурук кутазвай, «мажудийрин апостол».
* [[Рафаэль Санти]] — итальянви, зурба гуьрчекхъан, график ва архитектор, [[Умбрий мектеб]]дин векил.
* [[Феллини, Федерико|Федерико Феллини]] — итальянви кинорежиссёр, вад «[[Оскар]]» премиядин иеси.
== Стхавилин шегьерар ==
|
