Куба: различия между версиями

[[Файл:Caburnipond.jpg|thumb|230px|right|Кабирни вацIунвацӀун вир]]

Тропик тамара пеш авахьдай ва гьамиша къацу тир ттарарикай ибарат я, ина яру ттар, гуяк ттар, кампеш ттар ва цедрела, [[кьулувал]]рин ва аскӀан гуьнейрин яру накьвара экъечӀзава. РагъакӀидай пата авай [[Пинар-дель-Рио]] провинцияда, Куба островдин рагъэкъечӀдай пата ва Хувентуд островда авай кьурагь районриз хас тир къванцин накьвара [[нарат ттар]]цин тамар гегьенш я. Гзаф кьериз гьалтзавай ва бязи малуматрикай дуьньяда 100  млн. йис кьван авай «''[[Microcycas calocoma]]''» пальмадин ттарар [[Пинар-дель-Рио]] провинцияда экъечӀзава. Ина [[кьил гъидай набататар]] экъечӀзавай саваннаяр, гьакӀни куьлуь пешерин валар, кактусар ва [[агава]]яр экъечӀзавай районар ава. Агъада авай цин къерехдин районра [[мангр]]ри чка кьунвайди я.

[[FileФайл:Кубадин ферсвах.jpg|thumb|[[Кубадин ферсвах]]]]

Нек хъвадай гьайванарин векилрикай ина: [[кубадин такуахе]] (гила саки терг хьанва), сараралайбурукай - — [[хутияр]], ва кьаркъулуврин 23 жуьре. Гъуьрчехъанвал ийидай ничхиррикай иниз масанай гъанвай ва хуьнвай миргер ава.

Кубада нуькIвериннуькӀверин 300 жуьре авайди я, абурукай 20 жуьре кьилди Кубадиз хас я ва дуьньядин маса чкайра гьалтзвач. Ина фад - — фад гьатзавай нуькӀвер  — [[фламинго]], [[чIулав нуькIвер]], [[билбилар]], [[колибри]], [[тутунуькIтутунуькӀ ара]], гъвечIигъвечӀи [[грифар]]. Кьилди Кубадиз хас тир [[кубадин трогон]] нуькӀ, рангунай кубадин пайдахдиз ухшар я лугьуз, Кубадин халкьдин нуькӀ яз гьисабзава.

Рептилиярикай фад - — фад аллигаторар, игуанар ва маса хуьрлуьнкIархуьрлуьнкӀар, [[къураматдин хъалхъас хъипер]], [[кьил-кьилиз галкIанвай хъалхъас къиб]] ва [[бисса]], крокодилар, [[цIалцIампIузаррин удав]] ва маса агъу квачир гъуьлягъар. 60 жуьре хъипер, абурун арада кьеридиз гьалтзавай [[кубадин къиб]] ва [[яц - къиб]].

7 агъзур пепейрин жуьреяр ава, абурукай фад - — фад гьалтзавай [[термитар]] ва [[кокуйо - экуь - пепе]].

Ятара 500 виш жуьре гъедер авайди я. Са шумуд жуьре [[акула]]яр. Цин къерех чкайра ва вацIаравацӀара америкадин ламантин авайди я. Карстдин кьветIеракьветӀера авай вирера буьркьуь гъедер ва креветкаяр гьалтзава. Пахлаханхьтинбурукай  — кьураматдин [[краб]] ва [[дервиш - пахлахан]].

Кастро гьукумдик атай чIавузчӀавуз Кубадин алакьа четин йикъа авай. СССРди[[СССР]]ди иниз суьрсетар ва телевидениедин алатар гуналди, кубадин алакьа вилик тухуз пара кьван куьмек авуна.

2003 йисуз ина кьве интернет - — провайдер кIвалахзавайкӀвалахзавай. Гьукуматдин домен .cu.

Кьенин Кубада мобил алакьадин кьилди сад тир оператор кардик ква  — копания ETECSA, гьукуматдин контрольдик квай Cubacel савдавилин марка алаз кIвалахзавакӀвалахзава. 2008 йисал кьван, гьакIангьакӀан ватанэгьлийриз мобил алакьадин къуллугъдикай менфят къачуз къадагъа тир, мобил алакьа кардик кутуз кьилди са ччара уьлкведай тир ксариз ва гьукуматдин чIехичӀехи къуллугра авайбуруз ихтияр авай. [[Рауль Кастро]]ди и къадагъаяр пуч авурла къулухъ, 2008 йисан 14 апрельдилай ETECSA компанияди гьакIангьакӀан ксариз вичин къуллугъар вугуз эгечIнайэгечӀнай.

[[Файл:Cuba-demography.png|thumb|300px|right|Кубадин демографиядин цIарцӀар. 2005 йисан малуматар.]]

[[Кубажувар]]  — асулдай маса халкьар сад - — садахъ галаз акахьуналди арадал атанвай халкь я. Иниз испанжувар къведалди, Кубада сибонейрин, аравак группадин индейциярин, гуанаханабейрин ва [[Гаити]]дай иниз куьч хьанвай индейциярин тайифаяр яшамиш жезвай. Амма испанрин клонизациядин нетижада индеецрин чIехичӀехи пай телефнай.

Испан колонистриз, плантациярра кIвалахизкӀвалахиз пара кьван кIвалахдайкӀвалахдай ксар герек хьайивиляй, абуру Юкьван Африкадай лукIарлукӀар гъиз эгечIнайэгечӀнай, лукIарлукӀар асул гьисабдалди [[йоруба]], [[ашанти]], [[эве]], [[конго]] тайифарикай тир. 350 йисан къене испанжуври иниз 1 миллиондилай пара африкадин лукIарлукӀар гъанвай, гила Куба агаьалидин 40 % гьа лукIаринлукӀарин несилар я. Гьа и себебдилай 1853 - — й йсалай 1874 - — й йисал кьван Азиядай иниз 125 000 - — дилай пара китайжувар гъанвай. И чIавалдичӀавалди Гаванада «Чайна-таун» тIвартӀвар алай китайжувар амукьзавай мягьле ава. Идалайни гъейри иниз Юкатандай, Юкьван ва Кьибле Америкадай тIимилтӀимил къадарда индеец — - лукIарлукӀар гъизвай. Гьа бередани Испаниядай иниз 850 000 кас куьч хьанвай, асул яз галисияр, кастилар, наваррар, каталонар, амма ина яшамиш жез вири амукьнач. XVIII виш йисан эхирдилай иниз Гьаити островдай ва Луизианадай французрин чIехичӀехи авахьун къвез эгечIнаэгечӀна. Бегьем чIехичӀехи, куьч жезвай ксарин авахьун иниз гьакIнигьакӀни Германиядай, Британиядай ва Итадиядай тир, Мексикадай иниз пара кьван индейцияр кьуч хьанвай. Кубадиз куьч хьунин зурба къалабулухар Садлагьай ва Кьведлай Дуьньядин дяверин чIавузчӀавуз эгечIнайэгечӀнай, эвелимжи нубатда иниз пара къадарда чувудар катзавай.

Кубадин этник туькIуьрундикайтуькӀуьрундикай авай малуматар сад - — садав кьазвач. 1953 йисуз лацубуру вири агьалидин 84 % кьазвай. 2002 йисан агьали сиягьдиз къачунрин официал малуматрикай, Кубадин агьали 65,1  % (7 271 926)  — лацубур, 24,8  % (2 778 923)  — къумралар, 10,1  % (1 126 894)  — чIулавбурчӀулавбур, 1  % (113 828)  — китайжувар туькIуьрзаватуькӀуьрзава.

Британиядин [[The Economist]] газетдин малуматрикай, латиноамерикадин уьлквейрин арада, агьалидин кьадар агъуз жезвай уьлкве кьилди са Куба я. The Economist - — дин фикирдай идан асул себеб агъа дережадин аялар хунин кьадар я. 1963 йисуз са папаз жезвай аялрин кьадар 5 тир, 1978 - — й йисуз и цифра 1,9 кьван агъуз хьанвай, гила са папаз аватзавай аялин кьадардин коэффициент 1,5 я. Маса патахъай, халкьдин сагъвал хуьн патал кардик квай система хъсан кIвалахзавайвиляйкӀвалахзавайвиляй, уьлкведа кьуьзуьбурун къадар хкаж хьана. Гьа ивиляй, 2008 йисуз уьлкведин тарихда садлагьай сефер, 14 йисалай жегьил ксарин кьадар 60 йисалай чIехичӀехи ксарин кьдардихъ галаз барабар хьанвай. И вакъиади Кубадин пенсиядин система хатавилик кутузва.

Европажуврикай иниз садлагьай атанвайди [[Колумб]] тир, ам 1492 - — й йисуз островдин рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай пата эвичIнайэвичӀнай. 1511 - — й йисуз [[Диего Веласкес де Куэльярди]], островдин бинедин агьали муьтIуьгъарнамуьтӀуьгъарна, [[форт Баракоа]] эцигна ва Кубадин садлагьай испанжув губернатор хьана. Колонизация, индейциярин кьиникьин шартIуналдишартӀуналди физвай, вучиз лагьайтIалагьайтӀа гьа чIавузчӀавуз островдин агьали 75 % индейцияр - — [[тайно]] тир.

* 1823 - й йисуз, индеецри аслутуширвал къачун паталай садлагьай къарагъун авунай, европажуври и къарагъун чуькьвена акъвазарнай.

* 1868 - й йисуз Кубади аслутуширвал къачун паталай ЦIудЦӀуд йисан дяве эгечIнайэгечӀнай; къарагънавайбуру АСШдин пад кьазвай. 1872 - 18731872—1873 йисара дяве вини дережадиз агакьнай, ахпа къарагънавайбуру Кубадин кьилди са рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патан Камагуэй ва Орьенте провинциярра женгер тухузвай. 1878 - й йисуз, остров агьалидиз такIанзавайтакӀанзавай къанунар алудзавай, ислягьвилин икьрар къабулнай.

* 1895 - й йисуз [[Хосе Марти]]дин гъилик кваз, кубадин патиотрин кIеретIаркӀеретӀар Кубада эвичIнайэвичӀнай. И вакъия, испанрихъ галаз цIийицӀийи дяведин эгечIунизэгечӀуниз себеб хьана, гьина кубажуври саки вири островдин контроль чпин гъилик чIугначӀугна, чIехичӀехи шегьеррилай гъейи.

* 1898 - й йисуз АСШди Испаниядин аксиниз дяведик сифте кьил кутуна. И дяведа АСШ винел пад къачуна. Куба АСШдиз муьтIуьгьмуьтӀуьгь жезва. ЦIийиЦӀийи конституцияда, АСШди[[АСШ]]ди вичин къушунар Кубадиз ттун ихтияр авай. И къанун 1934 - — й йисуз алуднай.

* 1953 йисан 26 июльдиз революцирнеррин кIеретIкӀеретӀ кьилик Фидель Кастро гваз, Батистадин аксиниз женгер тухуз эгечIнайэгечӀнай, ва Монкададин казармайриз вигьинар авунай. И алахъун агалкьунралди акьалт ийиз хьанач, ва къарагъунда иштирак авунвай ксар вири дустагъда ттунвай. 1956 йисан 2 декабрьдиз Батистадин гьукумдин аксиниз къарагънавай революционеррин цIийицӀийи кIеретIаркӀеретӀар островдин рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай пата эвичIнаэвичӀна, дяведин ягъунар эгечIнайэгечӀнай.

* 1959 йисан 1 январьдиз диктатор Батиста Кубадай катнай. Гьа чIавузчӀавуз къарагънавай кIеретIринкӀеретӀрин къуватар, островдин юкьва авай [[Санта - Клара]] шегьерда ацукьнай, ва островдин рагъэкъечIдайрагъэкъечӀдай патан чIехичӀехи майданар контрольдиз къачунвай. Гуьгъуьнлай, 8 январьдиз кIеретIринкӀеретӀрин колонна Гьавана шегьердиз гьахьна, гьина абур жемятдин чIехичӀехи шадвилелди вилик экъечIнайэкъечӀнай.