Исаак Ньютон: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
Нет описания правки
ЦӀар 13:
|гьукумат = {{ЧӀехибританиядин пайдах (1606-1801)}} [[ЧӀехибритания]]
|пеше = [[физика]], [[математика]], [[астрономия]]
|карьера =
|буба = Исаак (чӀехи)
|диде = Гьанна Эйскоу
ЦӀар 20:
|пишкешар = <!-- Награды-->
|сайт =
|жуьреба-жуйре =
|commonscat =Isaac Newton
}}
ЦӀар 29:
 
Кьуьзи хьайила адан сагъвал пис жез эгечӀна. Гьавиляй, 1725 йисуз ам Кенсингтондиз хъфена. Йифиз 31.03.1727 ам гьана кьена.
[[Файл:Isaac Newton grave in Westminster Abbey.jpg|thumb|Исакь Ньютонан сур Вестминстера авай]]
 
== Вичикай ==
Ньютон вич пара кьакьанди тушир, беден адан къуватлу тир, адан чӀарар сакӀус бурма тир. Ньютонахъ пара хъсан сагъвал авай, ам гьеч стӀунни ничягь хьайиди туш лагьайтӀа жеда. Гьеч кьуьзуь хьайилани адахъ жуфтдиказ чӀарар амай (чебни яхцӀур йисалай рехибур) вири сасарни амай, садалай къецяй. Анеяр ада алукӀзавачир. ГьакӀ ятӀани адан аквадайвал сакӀус пис тир. Лап тӀимил хъверзавай, дурух жезвачир. Пулар пара харчар ийизвачир, ахпа шкӀутӀни тушир. Паб адахъ авачир. Ньютонан спортдал пара рикӀ алачир, маниярни кӀандачир, театрни амай зтӀар. Ахпа адавай хъсан кхьинар жедай. Ньютонан куьмекчидин рикӀел хкезвай: "«Ада вичиз ял ядай ихтияр гузвачир, микитисдиз тагай гьар сят ада квахьнавай сят хьти гьисабзавай»<ref name="Вавилов">Вавилов С. И. «Исаак Ньютон». Глава 9.</ref>.
 
== Микитисвал ==
 
=== Виридуьньядин чӀугунин къуват ===
Ньютонал къведалди виридан чӀугвадай къуватдин фикир пара сефер маса микитисри лагьанай. Адалай фад адакай фикирзавай Эпикура, Гассендиди, Кеплера, Бореллиди, Декарта, Роберваля, Гюйгенса масадбуру<ref>{{книга |автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Утрата определённости|ссылка=http://djvu.504.com1.ru:8019/WWW/673fd31efac2253c4781be62fb9ba2fc.djvu|место=М.|издательство=Мир|год=1984|страницы=66}}</ref>. Кеплера фикирзавай, чӀугвун ракъинал кьадар авай яргъивилелай маса патахъ тир хьти, вични кьилди эклиптикадай физаваз; Декарта гьисабзавай, ам эфирда авай элкъвей гарар яз<ref>{{книга |автор=Спасский Б. И. |заглавие=История физики |том=1 |страницы=140-141}}</ref>. ГьакӀ ятӀани дуьз фикирарни авай, гьисабра дуьз асул авай, яргъивилелай къведай; Ньютона «Кьилера» тӀвар кьазва Буллиальддихъай, Рендихъайни Гукихъай. ГьакӀ ятӀани, Ньютонал къведалди садавайни хьанач дуьздаказ, математикадин цӀарцӀа аваз, чӀугвадай канунни (яргъивилин квадратиз маса патахъ дуьз къведай къуват) мадни планетайрин ужунрин канун (Кеплеран канунар). Кьилди Ньютонан кӀвалахрилай кьил кутунвайди я '''динамика''' микитдин, цаван затӀаризни талукь тир. Ньютона гьакӀа малумарнач виридуьньядин чӀугвадай къуватдин канунан формула. Ада ацӀай, виридакай хабар авай жуьре гана математикадин модельдин, математикадин модель:
* чӀугвунин канун;
* ужунин канун ([[Ньютонан кьведлагьай канун]]);
* математикадин чирунарин жуьрейрин система ([[математикадин анализ]]).
Сад садахъ галаз и пуд бес я ацӀай, лап читин чирунар патал, цаварин зтӀарин ужунрин патахъай, цавун механикадин кьил кутаз. Эйнштейндилай фад са затӀ хьайитӀани дегишдай масакӀавилер ганвай модельдик кутун герек атанач, математикадин аппарат вилик кутун пара герек тиртӀани.
 
[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|Ньютонан чӀугунин къанун]]
Ньютона [[Рагъ|Ракъинни]] [[Варз|Вацран]] заланвал алцумдай саягъ къалурна. Приливрин асулни Ньютона гана: Вацран чӀугвун. Гьадалайни артух, са шумуд йисан къалурунар, приливрин кьакьанвалин патахъай, сад садахъ гекъигна ада пара дуьздаказ Вацран заланвал акъудна. Къвез-къведайдивай Ньютонан теорияр дуьзбур тирди виридан кьилиз акъатна. Сифте гъалатӀар Ньютонахъай [[астрономия]]да<ref>{{книга|автор=Клайн М.|заглавие=Математика. Поиск истины|место=М.|издательство=Мир|год=1988|страницы=133-134}}</ref> (Меркуриян перигелий ужун) хкудна 200 йисалай. Ахпана а чӀурувилерин мана ахъайна умуми гекъигунин теорияди.
 
== Шикилар ==
<gallery perrow=3 widths="220px" heights="190px">
[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|Ньютонан чӀугунин къанун]]
Файл:NewtonsTelescopeReplica.jpg|Ньютондин [[рефлектор]]
Файл:Isaac-newton 1.jpg|Жегьил Ньютон
Файл:GodfreyKneller-IsaacNewton-1689.jpg|Исаак Ньютон ([[1689 йис]])
Файл:Newton 25.jpg|Исаак Ньютон ([[1712 йис]])
[[Файл:Isaac Newton grave in Westminster Abbey.jpg|thumb|Исакь Ньютонан сур Вестминстера[[Вестминстер]]а авай]]
</gallery>
 
== Баянар ==
{{Баянар}}
 
== ЭлячӀунар ==
 
{{DEFAULTSORT:‎Ньютон, Исаак}}