Исаак Ньютон: различия между версиями

Содержимое удалено Содержимое добавлено
Нет описания правки
ЦӀар 1:
'''Исакь Ньютон''' (04.01.[[1643 йис]]уз [[4 январь|4 январдиз]] — 20.03.[[1727 йис]]уз [[20 март]]диз) — дуьньядин алимрикай [[физика]]дин рекьяй виридалайни тӀвар-ван алайбурукай сад я. Чан кмаз ам философ яз жемятдин фикирда авай. Вич Англиядай тир.
[[Файл:Bolton-newton.jpg|thumb|Исакь Ньютонан чин къванцӀикай]]
 
ЦӀар 9:
 
== Вичикай ==
Ньютон вич пара кьакьанди тушир, беден адан къуватлу тир, адан чІарарчӀарар сакІуссакӀус бурма тир. Ньютонахъ пара хъсан сагъвал авай, ам гьеч стІуннистӀунни ничягь хьайиди туш лагьайтІалагьайтӀа жеда. Гьеч кьуьзуь хьайилани адахъ жуфтдиказ чІарарчӀарар амай (чебни яхцІуряхцӀур йисалай рехибур) вири сасарни амай, садалай къецяй. Анеяр ада алукІзавачиралукӀзавачир. ГьакІГьакӀ ятІаниятӀани адан аквадайвал сакІуссакӀус пис тир. Лап тІимилтӀимил хъверзавай, дурух жезвачир. Пулар пара харчар ийизвачир, ахпа шкІутІнишкӀутӀни тушир. Паб адахъ авачир. Ньютонан спортдал пара рикІрикӀ алачир, маниярни кІандачиркӀандачир, театрни амай зтІарзтӀар. Ахпа адавай хъсан кхьинар жедай. Ньютонан куьмекчидин рикІелрикӀел хкезвай: «"Ада вичиз ял ядай ихтияр гузвачир, микитисдиз тагай гьар сят ада квахьнавай сят хьти гьисабзавай.
 
Ньютон вич пара кьакьанди тушир, беден адан къуватлу тир, адан чІарар сакІус бурма тир. Ньютонахъ пара хъсан сагъвал авай, ам гьеч стІунни ничягь хьайиди туш лагьайтІа жеда. Гьеч кьуьзуь хьайилани адахъ жуфтдиказ чІарар амай (чебни яхцІур йисалай рехибур) вири сасарни амай, садалай къецяй. Анеяр ада алукІзавачир. ГьакІ ятІани адан аквадайвал сакІус пис тир. Лап тІимил хъверзавай, дурух жезвачир. Пулар пара харчар ийизвачир, ахпа шкІутІни тушир. Паб адахъ авачир. Ньютонан спортдал пара рикІ алачир, маниярни кІандачир, театрни амай зтІар. Ахпа адавай хъсан кхьинар жедай. Ньютонан куьмекчидин рикІел хкезвай: «Ада вичиз ял ядай ихтияр гузвачир, микитисдиз тагай гьар сят ада квахьнавай сят хьти гьисабзавай.
 
== Микитисвал ==
 
=== Виридуьньядин чІугунинчӀугунин къуват ===
Ньютонал къведалди виридан чІугвадайчӀугвадай къуватдин фикир пара сефер маса микитисри лагьанай. Адалай фад адакай фикирзавай Эпикура, Гассендиди, Кеплера, Бореллиди, Декарта, Роберваля, Гюйгенса масадбуру. Кеплера фикирзавай, чІугвунчӀугвун ракъинал кьадар авай яргъивилелай маса патахъ тир хьти, вични кьилди эклиптикадай физаваз; Декарта гьисабзавай, ам эфирда авай элкъвей гарар яз. ГьакІГьакӀ ятІаниятӀани дуьз фикирарни авай, гьисабра дуьз асул авай, яргъивилелай къведай; Ньютона «Кьилера» тІвартӀвар кьазва Буллиальддихъай, Рендихъайни Гукихъай. ГьакІГьакӀ ятІаниятӀани, Ньютонал къведалди садавайни хьанач дуьздаказ, математикадин цІарцІацӀарцӀа аваз, чІугвадайчӀугвадай канунни (яргъивилин квадратиз маса патахъ дуьз къведай къуват) мадни планетайрин ужунрин канун (Кеплеран канунар). Кьилди Ньютонан кІвалахрилайкӀвалахрилай кьил кутунвайди я '''динамика''' микитдин, цаван затІаризнизатӀаризни талукь тир. Ньютона гьакІагьакӀа малумарнач виридуьньядин чІугвадайчӀугвадай къуватдин канунан формула. Ада ацІайацӀай, виридакай хабар авай жуьре гана математикадин модельдин, математикадин модель: чІугвунинчӀугвунин канун; ужунин канун (Ньютонан кьведлагьай канун); математикадин чирунарин жуьрейрин система (математикадин анализ). Сад садахъ галаз и пуд бес я ацІайацӀай, лап читин чирунар патал, цаварин зтІаринзтӀарин ужунрин патахъай, цавун механикадин кьил кутаз. Эйнштейндилай фад са затІзатӀ хьайитІанихьайитӀани дегишдай масакІавилермасакӀавилер ганвай модельдик кутун герек атанач, математикадин аппарат вилик кутун пара герек тиртІанитиртӀани.
[[Файл:NewtonsLawOfUniversalGravitation.svg|thumb|Ньютонан чIугунинчӀугунин къанун]]
Ньютона [[Рагъ|Ракъинни]] [[Варз|Вацран]] заланвал алцумдай саягъ къалурна. Приливрин асулни Ньютона гана: Вацран чІугвунчӀугвун. Гьадалайни артух, са шумуд йисан къалурунар, приливрин кьакьанвалин патахъай, сад садахъ гекъигна ада пара дуьздаказ Вацран заланвал акъудна. Къвез-къведайдивай Ньютонан теорияр дуьзбур тирди виридан кьилиз акъатна. Сифте гъалатІаргъалатӀар Ньютонахъай [[астрономия]]да (Меркуриян перигелий ужун) хкудна 200 йисалай. Ахпана а чІурувилеринчӀурувилерин мана ахъайна умуми гекъигунин теорияди.
 
== Баянар ==
{{Баянар}}
 
{{DEFAULTSORT:‎Ньютон, Исаак}}