Исаак Ньютон: различия между версиями

=== Виридуьньядин чІугунин къуват ===

Ньютонал къведалди виридан чІугвадай къуватдин фикир пара сефер маса микитисри лагьанай. Адалай фад адакай фикирзавай Эпикура, Гассендиди, Кеплера, Бореллиди, Декарта, Роберваля, Гюйгенса масадбуру. Кеплера фикирзавай, чІугвун ракъинал кьадар авай яргъивилелай маса патахъ тир хьти, вични кьилди эклиптикадай физаваз; Декарта гьисабзавай, ам эфирда авай элкъвей гарар яз. ГьакІ ятІани дуьз фикирарни авай, гьисабра дуьз асул авай, яргъивилелай къведай; Ньютона «Кьилера» тІвар кьазва Буллиальддихъай, Рендихъайни Гукихъай. ГьакІ ятІани, Ньютонал къведалди садавайни хьанач дуьздаказ, математикадин цІарцІа аваз, чІугвадай канунни (яргъивилин квадратиз маса патахъ дуьз къведай къуват) мадни планетайрин ужунрин канун (Кеплеран канунар). Кьилди Ньютонан кІвалахрилай кьил кутунвайди я '''динамика''' микитдин, цаван затІаризни талукь тир. Ньютона гьакІа малумарнач виридуьньядин чІугвадай къуватдин канунан формула. Ада ацІай, виридакай хабар авай жуьре гана математикадин модельдин, математикадин модель: чІугвунин канун; ужунин канун (Ньютонан кьведлагьай канун); математикадин чирунарин жуьрейрин система (математикадин анализ). Сад садахъ галаз и пуд бес я ацІай, лап читин чирунар патал, цаварин зтІарин ужунрин патахъай, цавун механикадин кьил кутаз. Эйнштейндилай фад са затІ хьайитІани дегишдай масакІавилер ганвай модельдик кутун герек атанач, математикадин аппарат вилик кутун пара герек тиртІани.

Ньютона [[Рагъ|Ракъинни]] [[Варз|Вацран]] заланвал алцумдай саягъ къалурна. Приливрин асулни Ньютона гана: Вацран чІугвун. Гьадалайни артух, са шумуд йисан къалурунар, приливрин кьакьанвалин патахъай, сад садахъ гекъигна ада пара дуьздаказ Вацран заланвал акъудна. Къвез-къведайдивай Ньютонан теорияр дуьзбур тирди виридан кьилиз акъатна. Сифте гъалатІар Ньютонахъай [[астрономия]]да (Меркуриян перигелий ужун) хкудна 200 йисалай. Ахпана а чІурувилерин мана ахъайна умуми гекъигунин теорияди.